Ritreglur

Lítinn staf skal að jafnaði nota í rituðu máli. Stóran staf skal þó rita, einkum í upphafi orðs, samkvæmt sérstökum reglum sem lýst er í § 1.2. Um lítinn staf er nánar fjallað í § 1.3.

1.2 Stór stafur

1.2.1 Stór stafur er ritaður í upphafi máls

Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti. Á eftir upphrópunarmerki, spurningarmerki og tvípunkti er stundum stór stafur, en aldrei á eftir kommu eða semíkommu, eins og ráða má af eftirfarandi dæmum og skýringum (sjá nánar um greinarmerki í reglum um greinarmerki).

Hann er kominn. Það var nú gott. [Upphaf máls og ný málsgrein á eftir punkti.]

Er hann kominn? Það var nú gott. [Ný málsgrein á eftir spurningarmerki.]

Hann er kominn! Það var nú gott. [Ný málsgrein á eftir upphrópunarmerki.]

Ég sagði: „Það var nú gott.“ [Bein tilvitnun á eftir tvípunkti.]

Loks var þetta ákveðið: Óskað verður eftir nauðasamningum hið fyrsta. [Sjálfstæð málsgrein á eftir tvípunkti.]

Hann er seinheppinn eins og fyrri daginn: missir af flugvélinni og tefst í þrjá daga. [Ófullkomin málsgrein á eftir tvípunkti.]

Ég þarf að kaupa þrennt: mjólk, brauð og smjör. [Upptalning á eftir tvípunkti.]

„Það var nú gott,“ sagði ég. [Á eftir beinni tilvitnun, innan sömu málsgreinar.]

„Er hann kominn?“ spurði ég. [Á eftir beinni tilvitnun, innan sömu málsgreinar.]

„Hann er kominn!“ kallaði hún. [Á eftir beinni tilvitnun, innan sömu málsgreinar.]

1.2.2 Stór stafur er ritaður í upphafi sérnafns

1.2.2.1 Sérnöfn eru heiti sem tilteknir einstaklingar eða eintök af einhverri tegund bera, einkum menn og aðrar verur, staðir, stofnanir og ýmis mannanna verk, eins og hús, listaverk og hugverk. Sérnöfn eru rituð með stórum upphafsstaf.

Ef sérnafn er fleiri en eitt orð er aðeins stór upphafsstafur í fyrsta orðinu, til dæmis Austurlönd nær, Rauði krossinn, Hið íslenska bókmenntafélag, nema á eftir fari sérnafn eða sérnöfn, til dæmis Fríverslunarsamtök Evrópu, Hæstiréttur Íslands, Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. Fleiri nöfn af þessum toga eru í dæmum hér á eftir.

Þegar sérnöfn eru tvíliðuð og liðirnir tengdir með bandstriki eru báðir liðirnir með stórum upphafsstaf, til dæmis Norður-Kórea, Litli-Jón, Fjalla-Eyvindur, sbr. § 1.2.4 b–c.

1.2.2.2 Nöfn manna, dýra og annarra vera eru sérnöfn, til dæmis:

a. Nöfn manna, svo sem skírnarnöfn, millinöfn, föðurnöfn, móðurnöfn og ættarnöfn, einnig gælunöfn og stytt nöfn:

• Ari, Bryndís, Dan, Guðmundur, Guðm. (Guðmundur), Gummi, Guðrún, Helguson, Kvaran, Ólafur, Sigurðardóttir, Óli, Vigga

> [§ 1.3.2; § 1.2.4 b–c] Viðurnefni sem bætt er aftan við sérnöfn manna eða annarra vera eru rituð með litlum upphafsstaf, til dæmis Ari fróði, Þuríður formaður, nema viðurnefnin falli sjálf undir reglu um stóran staf, til dæmis Einar Þveræingur, Sigurður Fáfnisbani. Ef viðurnefni er skeytt framan við sérnafn eru bæði orðin rituð með stórum upphafsstaf og tengd með bandstriki, til dæmis Litli-Jón, Svarti-Pétur, Ástar-Brandur, Fjalla-Eyvindur.

b. Eiginnöfn guða og guðlegra vera, álfa, huldufólks, trölla, vætta, forynja, drauga og þess háttar:

• Gilitrutt, Glámur, Jesús, Kristur, Loki, Óðinn, Satan, Skírnir

c. Eiginnöfn dýra:

• Golsa, Skjalda, Skjóni, Snati

d. Nöfn hluta og hugmynda sem eru persónugerð (til dæmis í skáldskap) má rita með stórum staf:

• úti blés Kári af öllu afli, helstu persónur sögunnar voru Þekkingin og Ástin

1.2.2.3 Nöfn á einstökum stöðum eru sérnöfn, til dæmis:

a. Örnefni hvers konar, svo sem nöfn á fjöllum og dölum, söndum og hraunum, leitum og lautum, vegum og öðrum samgönguleiðum, ám og vötnum, flóum og fjörðum, fiskimiðum, höfum og hafsvæðum, löndum, landshlutum, svæðum og heimsálfum og þess háttar.

• Austurland, Ásgarður, Eden, Evrópa, Fjallabaksleið, Háaleiti, Hekla, Húnaflói, Hvítá, Iðavellir, Ísland, Kyrrahaf, Langidalur, Mjóifjörður, Mývatn, Ódáðahraun, Rauðisandur, Smugan, Strandir, Suðurskautslandið (heimsálfa)

> [§ 1.3.6.3] Örnefni geta átt sér samhljóða samheiti, oft lýsandi (sbr. bærinn Eyri stendur á eyri). Oft þarf að ráða af samhengi hvort orðið er sérnafn eða ekki og stundum þarf að þekkja til staðhátta. Valfrjálst er hvort ritað er suðurheimskaut eða Suðurheimskaut, norðurpóll eða Norðurpóll.

b. Nöfn á byggð og setri, svo sem héruðum, sveitum, sveitarfélögum, borgum, borgar- eða bæjarhverfum, götum og torgum, kaupstöðum, kauptúnum, þorpum, bújörðum, eyðibýlum, bústöðum, aðsetri, görðum, svæðum.

• Austurstræti, Hafnir, Hliðskjálf, Hof, Kópavogur, Lækjartorg, Oddeyri, Reykjavík, Skútustaðir, Súðavík, Útmannasveit, Valhöll, Vesturbyggð, Vesturbær, Vogahverfið

Athugið. Venja er að rita himnaríki og helvíti með litlum upphafsstaf.

> [§ 1.3.6.3 b] Ef heitið er samsett orð og síðari liðurinn samnafn (til dæmis fell, tún) er hann ritaður áfastur (án bandstriks), jafnvel þó að fyrri liðurinn beygist, til dæmis Fornihvammur, Langisjór, Miklabraut. Ekki er þó alltaf augljóst hvort síðari liður er samnafn eða sérnafn, einkum þegar hann gæti verið lýsandi heiti á landslagi (samnafn, til dæmis grund) eða heiti bæjar (sérnafn, til dæmis Grund).

c. Nöfn á einstökum stjörnum, vetrarbrautum, geimþokum, samstirnum og stjörnumerkjum:

• Mars, Merkúr, Venus, Svelgþokan, Kolapokinn, Karlsvagninn, Stóra Magellanskýið, Vatnsberinn

Athugið. Íslensk heiti himintungla í okkar sólkerfi eru rituð með litlum upphafsstaf: sól, sunna, jörð, tungl og máni. Jörðin er þó stundum rituð með stórum upphafsstaf í upptalningu á reikistjörnum: Merkúr, Venus, Jörð, Mars, Júpíter, Satúrnus, Úranus, Neptúnus. Pólstjarnan er sérheiti en getur einnig verið samnafn í merkingunni ‘stjarnan sem sést yfir norðurpólnum’. Heiti stjörnumerkja í stjörnuspeki eru með litlum staf: hrútsmerkið.

1.2.2.4 Nöfn á ýmsum hlutum og öðrum verkum manna eru sérnöfn. Þar á meðal eru:

a. Nöfn á einstökum húsum eða mannvirkjum:

• Arnarhváll, Glerárkirkja, Gullinbrú, Norræna húsið, Sjalli(nn), Skjaldborg, Skólavarða(n)

b. Nöfn á einstökum farartækjum, svo sem skipum, bátum, flugvélum, bílum og þess háttar:

• Baldur, Fjallafari, Frúin, Geisli, Gestur frá Vigur, Gnúpur, Gullfoss, Herjólfur, Höfrungur, Norræna, Storkurinn, Þristurinn

c. Nöfn á hvers kyns hugverkum, svo sem bókum, sögum, ljóðum, blöðum, tímaritum, tónverkum, kvikmyndum, myndverkum, höggmyndum, smíðisgripum og þess háttar:

• Biblían, Draupnir, Frelsisstyttan, Hrafninn flýgur, Mjölnir, Morgunblaðið, Nýja testamentið, Rimmugýgur, Sjálfstætt fólk, Skírnir, Tunglskinssónatan, Vald örlaganna, Völuspá, Þotuhreiður

d. Nöfn á ýmiss konar vörum (vörumerki):

• Gotti, Svali, Húsavíkurjógúrt, Kaldi, Dala-Yrja

1.2.2.5 Nöfn á skipulögðum félagsskap, stofnunum, embættum og fyrirtækjum eru sérnöfn. Þar á meðal eru:

a. Nöfn á fyrirtækjum og stofnunum:

• Alþingi, Alþjóðavinnumálastofnunin, Bjargráðasjóður, Flugmálastjórn, Frumherji, Háskólinn á Akureyri, Háskóli Íslands, Héraðsdómur Reykjavíkur, Hæstiréttur Íslands, Íslenskar sjávarafurðir, Lánasjóður íslenskra námsmanna, Matvælaáætlun Sameinuðu þjóðanna, Norræna menningarmálaskrifstofan, Ríkisendurskoðun, Ríkisútvarpið, Sameinuðu þjóðirnar, Samskip, Stórþingið (norska), Stöð 2, Þjóðleikhúsið

Athugið. Nöfn stofnana/embætta sem bera heiti sem jafnframt er starfsheiti æðsta yfirmanns, til dæmis sýslumaðurinn í Reykjavík, umboðsmaður Alþingis, ríkislögreglustjóri, má ætíð rita með litlum upphafsstaf, en einnig er heimilt að rita stóran staf ef augljóslega er vísað til stofnunarinnar en ekki starfsmannsins sem veitir henni forstöðu (sjá um lítinn staf í starfsheitum í § 1.3.2 a).

> [§ 1.3.6.4] Heiti nefnda, ráða, deilda, sviða og ráðuneyta eru oftast lýsandi, til dæmis kjararáð, barnaverndarnefnd eða félagsvísindasvið, og þess vegna nokkurs konar samnöfn/tegundarheiti sem rituð eru með litlum upphafsstaf. Um leið má líta á þau sem sérnöfn og rita með stórum upphafsstaf, til dæmis Kjararáð, Barnaverndarnefnd eða Félagsvísindasvið. Í þessu efni er brýnt að huga að hefð og samræmi. Til dæmis er hefð innan opinberrar stjórnsýslu að líta á þessi orð sem samnöfn.

b. Nöfn á bandalögum, flokkum, söfnuðum, félögum, klúbbum, söngflokkum, hljómsveitum, leikhópum og þess háttar:

• Bandalag íslenskra skáta, Eimskipafélag Íslands, Evrópska efnahagssvæðið, Hið íslenska bókmenntafélag, Íþróttasamband Íslands, Karlakór Akureyrar, Krossinn, Neytendasamtökin, Rauði krossinn, Sjálfstæðisflokkurinn, Stuðmenn

1.2.3 Stór stafur er ritaður í heitum þjóða, þjóðflokka og fleiri hópa manna

1.2.3.1 Heiti (formleg og óformleg) þjóða, þjóðarbrota og þjóðflokka (þ.e. hópa manna sem deila eða hafa deilt tungu, menningu og landi):

• Arabar, Astekar, Baskar, Baunar, Bretónar, Búar, Danir, Englar, Englendingar, Forn-Grikkir, Fransmenn, Gallar, Gotar, Grikkir, Hellenar, Hundtyrkinn, Húnar, Inúítar, Indverjar, Írakar, Íslendingar, Ísraelsmenn, Keltar, Kúrdar, Kvenir, Langbarðar, Mongólar (íbúar Mongólíu), Navahóar, Norðmenn, Norsarar, Palestínumenn, Portúgalar, Samar, Saxar, Sígaunar, Slavar, Spanjólar, Taílendingar, Tamílar, Tjallar, Tsjetsjenar, Vestur-Íslendingar, Þjóðverjar, Þýskarar

Athugið. Heiti fylgismanna trúarbragða og viðhorfa eru rituð með litlum upphafsstaf (sbr. § 1.3.3.2 e). Undir þá reglu getur orðið gyðingur fallið, en hins vegar eru Gyðingar þjóð, sögulega séð. Hér þarf því að huga að samhengi og samræmi.

> [§ 1.3.5] Ýmis gömul (og úrelt) kynþáttaheiti (einkum byggð á útlitseinkennum) eru rituð með litlum upphafsstaf; dæmi aríar, eskimóar, kákasítar, mongólar (Asíubúar), negrar, negrítar.

1.2.3.2 Heiti íbúa, ætta og liðsmanna sem dregin eru af sérnafni:

a. Íbúaheiti, þ.e. heiti manna sem kenndir eru við einhvern búsetustað, heimsálfu, landsvæði, landshluta, hérað, sveit, borg, bæ og þess háttar:

• Austfirðingar, Breiðhyltingur, Evrópumenn, Gilsbekkingar, Ísfirðingar, Keldhverfingar, Mývetningar, Ólsarar, Reykvíkingur, Seyðfirðingar, Stokkseyringar, Vestmannaeyingar, Vesturbæingar

b. Ættaheiti, þ.e. manna sem kenndir eru við mann (skírnar- eða ættarnafn forföður) ellegar stað og teljast einnar ættar:

• Ásbirningar, Oddaverjar, Sturlungar, Thoroddsenar, Bergsætt, Arnardalsætt

c. Liðsmannaheiti, þ.e. heiti manna sem kenndir eru við félag, samtök eða foringja:

• Ármenningur, Bliki, Breiðabliksmaður, Dagsbrúnarmaður, Framarar, Geirsmenn, Gunnarsmenn, Sóknarkona, Valsari, Valtýingur, Víkingar, Þórsari

d. Heiti fylgismanna stjórnmálaflokka sem dregin eru af nafni flokksins, einnig þó að það sé stytt:

• Framsóknarkona, Kristilegir demókratar, Repúblikani, Samfylkingarkona, Samfylkingarsinni, Vinstri grænir, Sjálfstæðismaður

> [§ 1.3.3.2 f; § 1.3.6] Heiti fylgismanna stjórnmálaflokka geta átt sér samhljóða lýsandi orð sem falla þá undir reglu um að heiti fylgismanna stjórnmálastefna séu rituð með litlum upphafsstaf. Orðið íhaldsmaður getur verið samheiti en jafnframt heiti á stuðningsmanni flokks sem heitir Íhaldsflokkurinn og er þá ritað Íhaldsmaður. Hér þarf að gæta að merkingu og samræmi.

> [§ 1.3.3.2 f] Heiti stjórnmálaviðhorfa og fylgismanna þeirra (öfugt við heiti fylgismanna skipulagðra félaga eða flokka) eru rituð með litlum upphafsstaf þótt þau séu dregin af sérnafni (lenínismi, lenínisti, maóismi, maóisti).

> [§ 1.3.3.2 e] Heiti trúarbragða, viðhorfa, strauma og stefna og fylgismanna þeirra eru rituð með litlum upphafsstaf enda þótt þau séu dregin af sérnafni: ásatrú, ásatrúarmaður, benediktínar, frjálshyggja, íslam, kalvínismi, kalvínisti, kristni, múhameðstrú.

1.2.4 Stór upphafsstafur er oft ritaður í samsettum orðum sem mynduð eru af sérnafni

Sérnöfn (sbr. § 1.2.2) eru oft rituð með stórum upphafsstaf í samsetningum, enda þótt samsetningin sjálf sé ekki alltaf sérnafn. Dæmi:

a. Samsett nafnorð þar sem fyrri liður er sérnafn (oftast í eignarfalli):

• Bernoulli-lögmál, Davíðsmaður, Jónsmessa, Maríubæn, Margrétarmessa, Marshall-aðstoð, Newtons-lögmál, Nóbelsverðlaun, Nóbelsverðlaunahafi, Ólafsvaka, Steingrímsarmurinn, Vernerslögmál, Þorláksmessa

> [§ 1.3.3.2] Frá þessu eru nokkrir flokkar undantekninga: Dýraheiti (jakobsfiskur), plöntuheiti (maríustakkur), matvælaheiti (kínarúlla), ýmis læknisfræðiheiti (parkinsonsveiki) og heiti á trúarbrögðum (lúterstrú) eru rituð með litlum upphafsstaf. Einnig ýmis orð sem (upprunalega) eru dregin af sérnöfnum en hafa fengið almenna merkingu eða eru eins konar tegundarheiti (sjá § 1.3.3.2 g).

> [§ 1.3.2 a] Starfsheiti eru rituð með litlum staf þó að fyrri hluti þeirra sé til sem sérnafn: alþingismaður, hæstaréttardómari, en þegar starfsheiti er skeytt aftan við heiti þjóðar, lands, stofnunar eða fyrirtækis má rita það með stórum staf: Bandaríkjaforseti, Rússlandskeisari, Fiskistofustjóri, Morgunblaðsritstjóri.

b. Í samsettum heitum þar sem fyrri liðurinn er lýsingarorð eða atviksorð eru báðir liðirnir ritaðir með stórum upphafsstaf og tengdir með bandstriki (sjá § 26.1.3):

• Norður-Kórea, Stóru-Hámundarstaðir, Suður-Ameríka, Syðri-Reistará, Litli-Jón, Svarti-Pétur, Forn-Grikkir, Litli-Kláus

> [§ 1.3.6.3 b] Ef síðari liður er samnafn er hann ritaður áfastur og með litlum upphafsstaf: Breiðafjörður, Kaldakinn, Langidalur, Suðursveit. Vafamál getur verið hvort síðari liður er sérnafn eða samnafn, til dæmis hvort rita á bæjaheitin Syðra-Sel og Efra-Sel svo eða Syðrasel og Efrasel ef ekki er til bærinn Sel.

c. Í samsettum sérnöfnum þar sem fyrri liðurinn er nafnorð í eignarfalli eru báðir liðirnir ritaðir með stórum upphafsstaf og tengdir með bandstriki:

• Ástar-Brandur, Fjalla-Eyvindur, Grasa-Gudda, Höfðabrekku-Jóka, Víga-Glúmur, Skalla-Grímur

Athugið. Síðari liður getur glatað sérnafnseðli sínu í vitund manna og má þá rita með litlum upphafsstaf og án bandstriks: Kveldúlfur, Skallagrímur.

1.2.5 Önnur notkun stórs stafs

1.2.5.1 Stóra stafi má nota á svipaðan hátt og fleiri leturbreytingar, til dæmis til áherslu:

Lofaðu að gera þetta ALDREI AFTUR!

1.2.5.2 Stórir stafir koma einnig fyrir í ýmsum skammstöfunum o.fl., til dæmis þegar bókstafir gegna líku hlutverki og tölustafir.

• A-hluti, ASÍ, BA-próf, BHM, DNA-próf, DV, ESB, ESB-aðild, FH, HIV-veiran, HM ’03, ÍSÍ, LÍÚ, SÍBS, SÞ, Deild 12 B, Lækjargata 25 B

1.3 Lítill stafur

1.3.1 Lítill stafur er að jafnaði notaður í rituðu máli

Meginreglan í rituðu máli er að nota lítinn staf, hann er hlutlaus, en með notkun stórs stafs er nokkurs konar viðbótarupplýsingum komið til skila, um áherslu, upphaf nýrrar málsgreinar o.s.frv. (sjá § 1.2).

Lítill stafur er notaður nema reglur um stóran staf kveði á um annað. Reglur um lítinn staf fjalla því ekki um öll tilvik þar sem nota skal lítinn staf, heldur eru til áréttingar um ýmis tilvik.

1.3.2 Samnöfn eru að jafnaði rituð með litlum upphafsstaf

Samnöfn eru sameiginleg heiti, eða tegundarheiti, sem alls kyns fyrirbæri bera, hvort sem þau eru lifandi eða dauð, sýnileg eða ósýnileg o.s.frv., til dæmis akur, bók, fluga, hugmynd, hveiti, list, kennari, maður, sokkur. Samnöfn eru að jafnaði rituð með litlum upphafsstaf. (Um óljós mörk milli samheita og sérheita, sjá § 1.3.6.)

Ef samnafn er dregið af sérnafni er það oft ritað með stórum upphafsstaf (sjá § 1.2.4) en nokkrir flokkar af merkingarlega skyldum orðum eru undantekningalaust ritaðir með litlum staf (sjá § 1.3.3.1–§ 1.3.3.2).

Samnöfn eru meðal annars:

a. Starfsheiti og titlar:

• alþingismaður, biskup, borgarstjóri, bóndi, doktor, dómsmálaráðherra, forseti, forsætisráðherra, frú, herra, hæstaréttardómari, kennari, konungur, landlæknir, ljósmóðir, lögfræðingur, prestur, prófessor, sálfræðingur, séra, sjómaður, skáld, skipstjóri, smiður, sýslumaður, verkamaður

Athugið. Þegar starfsheiti er skeytt aftan við heiti þjóðar, lands, stofnunar eða fyrirtækis má rita það með stórum staf: Bandaríkjaforseti, Rússlandskeisari, Fiskistofustjóri, Morgunblaðsritstjóri.

> [§ 1.2.2.5 b] Einstaka sinnum er starfsheiti einnig heiti stofnunar eða embættis, til dæmis sýslumaðurinn í Reykjavík, umboðsmaður Alþingis, ríkislögreglustjóri. Þau má ætíð rita með litlum upphafsstaf, en einnig er heimilt að rita stóran staf ef augljóslega er vísað til stofnunarinnar en ekki starfsmannsins sem veitir henni forstöðu.

b. Viðurnefni ýmiss konar eru talin til samnafna:

• (Ari) fróði, (Árni) ljúflingur, (Jón) lærði, (Þuríður) formaður, (Ketill) hængur, (Gunnar) smiður

c. Heiti vikudaga og mánaða:

• fimmtudagur, týsdagur, júní, ágúst, þorri

d. Starfsgreinar, fræði og próf:

• heimspeki, hjúkrun, járnsmíði, landafræði, stúdentspróf, verkfræði

> [§ 1.2.5.2] Stórir stafir eru notaðir í ýmsum skammstöfunum, m.a. í BA-próf, MS-próf, DNA-próf.

e. Efni og vörur:

• amfetamín, hárlakk, kaffi, kísilgúr, leður, lýsi, sykur, vítamín

> [§ 1.2.2.4 d] Heiti vörumerkja eru rituð með stórum staf: Gotti, Penzim, Svali

f. Gjaldmiðlar:

• bandaríkjadalur, dalur, dollari, evra, kanadadalur, króna, líra, pund, rúbla, svissneskur franki

g. Fjöldi annarra orða sem vísa til eðlis, gerðar, staðsetningar, hugmynda, áþreifanlegra og óáþreifanlegra fyrirbæra, einhvers sem endurtekur sig reglubundið o.s.frv.:

• alkóhólisti, andskoti, barlómur, engill, félag, fjandi, fob-verð, haust, hálendi, heimsmeistaramót, lygalaupur, lýðveldi, miðbaugur, ráðuneyti, silfurverðlaun, þorrablót

1.3.3 Um samnöfn sem dregin eru af sérnafni

1.3.3.1 Ef samnafn er dregið af sérnafni er það oft ritað með stórum upphafsstaf (sjá § 1.2.2.5 b). Mörg orð sem dregin eru af sérnafni eru hins vegar tegundarheiti eða hafa fengið almenna merkingu þannig að tengslin við upprunann eru orðin óljós. Oft er um erlend sérnöfn að ræða en tegundarheiti geta líka byrjað á orði af erlendum uppruna án þess að það sé sérnafn. Því gildir sú regla um nokkra flokka orða að þau eru ávallt rituð með litlum upphafsstaf, óháð uppruna. Önnur orð sem dregin eru af sérnafni hafa skýrari tengsl við upprunann eða eru jafnvel sjálf sérnafn á einstöku fyrirbærum.

Eftirfarandi dæmi varpa ljósi á þessi mismunandi og oft óljósu tengsl:

Vínarsáttmálinn er einn ákveðinn sáttmáli kenndur við Vínarborg (sérnafn)

vínarbrauð er tegund af brauði sem kennt er við Vínarborg (tegundarheiti)

hamborgari er dregið af sérnafni (Hamborg).

lasanja er ekki dregið af sérnafni.

lygamörður er dregið af sérnafninu Mörður sem er sögupersóna í Njálu en hefur almennu merkinguna ‘maður sem lýgur mikið’.

lygalaupur er samsett úr samnöfnunum lygi (‘ósannindi’) og laupur (‘rimlakassi’) og hefur almennu merkinguna ‘maður sem lýgur mikið’.

Hjálparregla: Með tegundarheitum er oft hægt að nota eins konar eða hvers konar?

Hvers konar bolla er þetta? Þetta er berlínarbolla.

Hvers konar blóm er þetta? Þetta er maríustakkur.

Hvers konar vín er þetta? Þetta er rínarvín.

1.3.3.2 Sum samnöfn eru rituð með litlum staf ÞÓTT þau séu dregin af sérnafni

Tegundarheiti dýra og jurta, matvælaheiti og læknisfræðiheiti eru rituð með litlum upphafsstaf þótt þau séu upprunalega dregin af sérnöfnum. Sama gildir um heiti trúarbragða, viðhorfa, strauma og stefna og heiti fylgismanna þeirra:

a. Heiti á tegundum eða flokkum dýra eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérheiti eða ekki:

• abyssiníuköttur, alaskaufsi, balíköttur, bengalköttur, dalmatíuhundur, dingóhundur, dóbermannhundur, galloway-nautgripur, herefordnautgripur, jakobsfiskur, jövuköttur, kolkuóshross, labradorhundur, maríubjalla, maríudepla, maríuerla, maríuhæna, mývatnssilungur, nýfundnalandshundur, óðinshani, pýreneahundur, rottweiler-hundur, sanktibernharðshundur, setterhundur, síamsköttur, sómalíuköttur, spánarsnigill, spaníelhundur, stóridani, svaðastaðahross, terríerhundur, þingvallamurta, þórshani

b. Heiti á tegundum jurta eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérnafni eða ekki:

• alaskalúpína, alaskavíðir, alaskaösp, aronsvöndur, baldursbrá, brekkumaríustakkur, davíðslykill, dvergsóley, engjamaríustakkur, fjallakobbi, freyjubrá, friggjargras, gullauga, gullbrá, helga (kartöflur), hvítárlax, ingimarsfífill, íslandsfífill, jakobsfífill, jakobsstigi, lilja, lokasjóður, maríugrös, maríulykill, maríustakkur, maríusvunta, maríuvendlingur, maríuvöndur, maríuvöttur, mývatnsgrös, ólafsrauðar, ólafssúra, ránarkambur, ránarkjarni, rauðsmári, reynir, smári, snækobbi, sóley, spánarkerfill, stefánssól, steindórssól, tírólamerla, týsfjóla, unnarfaldur, víðir, þyrnirós, ægissigð

Athugið. Til eru samheiti sem eiga sér samhljóma sérheiti, þar á meðal mannanöfn. Ef um er að ræða sérheiti eru þau vitaskuld rituð með stórum upphafsstaf, til dæmis Lilja, Reynir, Smári, Sóley, Víðir.

c. Heiti á tegundum matvæla eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérheiti eða ekki:

• armaníak, basmatíhrísgrjón, bayonne-skinka, berlínarbolla, béarnaise-sósa, bolognasósa (bolognese-sósa), bordóvín (bordeaux-vín), búrbonviskí (bourbon-viskí), dijon-sinnep, gádaostur (gouda-ostur), genúakaka, gíneupipar, gorgonsólaostur (gorgonzola-ostur), grahams-mjöl, gullauga, hamborgari, helga (kartöflur), hólsfjallahangikjöt, jaffaappelsínur, jalapenjo, jövukaffi, kalamataólífur, kamembertostur (camembert-ostur), kampavín, kasjúhneta, keníukaffi, kínakál, kínarúlla, kólumbíukaffi, lasanja, londonlamb, madeirasósa, madeiravín, móselvín, napóleonshattur, napóleonskaka, ólafsrauðar, parmaostur, parmaskinka, pekingönd, rínarvín, roquefort-ostur, skalottlaukur, stroganoffbuff, vínarbrauð, vínarpylsa, vínarsnitsel, vínarterta, waldorf-salat, worcester-sósa

> [§ 1.2.2.4 d] Heiti vörumerkja eru rituð með stórum staf: Gotti, Svali.

d. Ýmis læknisfræðileg hugtök (sjúkdómar og fleira) eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérheiti eða ekki:

• akureyrarveikin, alzheimers-sjúkdómur, asíuflensa, downs-heilkenni, fuglaflensa, hermannaveiki, inflúensa, langerhanseyjar, liðagigt, parkinsonsveiki, stokkhólmsheilkennið, sóríasis (psoriasis)

e. Heiti trúarbragða og viðhorfa, strauma og stefna og heiti fylgismanna þeirra eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérheiti eða ekki:

• ágústínar, ásatrú, ásatrúarmaður, benediktínar, búddismi, búddisti, dadaismi, frjálshyggja, fransiskanar, guðspekingur, gyðingur, húgenotti, íslam, jafnaðarstefna, kalvínismi, kalvínisti, kalvínstrú, kristin trú, kristni, kúbismi, kvekari, lúterska, múhameðstrú, múhameðstrúarmaður, múslími, póstmódernismi, raunsæi, raunsæismaður, rómantík, sjíti, sósíalismi, súnníti

f. Heiti stjórnmálastefna og fylgismanna þeirra eru rituð með litlum upphafsstaf óháð því hvort þau eru dregin af sérheiti eða ekki:

• fasismi, lenínismi, lenínisti, maóismi, maóisti, marxismi, panslavismi, sósíalisti, stalínismi, stalínisti, thatcherismi, trotskíisti, valtýska

> [§ 1.2.3.2 c] Munur er gerður á heiti fylgismanna stjórnmálastefna (stalínisti) og fylgismönnum einstakra foringja (Stalínsmaður). Til leiðsagnar má hafa að orð sem enda á -ismi og -isti eru skrifuð með litlum staf.

g. Ýmis orð sem (upprunalega) eru dregin af sérnöfnum en hafa fengið almenna merkingu eða eru eins konar tegundarheiti eru rituð með litlum upphafsstaf:

• adamsepli, akkillesarhæll, alpagrein, aulabárður, bermúdabuxur, biblíufróður, bögubósi, dísilbifreið, evuklæði, gordíonshnútur, grettistak, gróusaga, gvendarbrunnur, hrunadans, kaupahéðinn, kínaskór, kvislingur, lygamörður, maríutása, röntgenmynd, salómonsdómur, síamstvíburar, svikahrappur, þórðargleði, þyrnirósarsvefn, ökuþór

1.3.3.3 Samnöfn rituð með litlum staf NEMA þegar þau eru dregin af sérnafni

Heiti einstakra daga, mánaða, tímabila, hátíða og sögulegra viðburða eru rituð með litlum staf nema þegar þau eru dregin af sérnafni:

• aðventa, ár fatlaðra, bannár, dagur íslenskrar tungu, dagur Sameinuðu þjóðanna, fornöldin, franska byltingin, frostaveturinn mikli, fullveldisdagur, hundadagar, hvítasunna, iðnbyltingin, jól, júlí, kalda stríðið, landnámsöld, laugardagur, móðuharðindi, nóvember, páskar, sjómannadagurinn, skírdagur, sumardagurinn fyrsti, þjóðhátíðardagur, þorri, þrælastríðið, verslunarmannahelgi

> [§ 1.2.4 a] Samsett nafnorð af þessu tagi þar sem fyrri liður er sérnafn eru skrifuð með stórum upphafsstaf, til dæmis Margrétarmessa, Napóleonsstríðin, Sturlungaöld, Þorláksmessa, Örlygsstaðabardagi

1.3.4 Heiti tungumála, málaætta og mállýskna eru rituð með litlum upphafsstaf

Ritaður er lítill upphafsstafur í heitum tungumála, málaflokka og mállýskna, enda þótt líta megi á þau sem sérheiti og þau séu (mörg) dregin af sérnöfnum:

• bantúmál, danska, finnlandssænska, forngríska, harðmæli, íslenska, jóska, kákasusmál, krímgotneska, latína, níger-kongó-mál, papúamál, svahílí, vestfirska, vesturíslenska

1.3.5 Ýmis gömul (og úrelt) kynþáttaheiti (einkum byggð á útlitseinkennum) eru rituð með litlum upphafsstaf

• aríar, eskimóar, kákasítar, mongólar (Asíubúar), negrar, negrítar

1.3.6 Lýsandi orð og samhljóða samheiti og sérheiti

1.3.6.1 Fjölmörg dæmi eru um að mannanöfn eigi sér samhljóða samheiti (til dæmis Bára og bára). Oftast má þó af ráða af samhengi hvort um er að ræða nafn sem ritað er með stórum upphafsstaf eða samnafn sem ritað er með litlum upphafsstaf.

Örnefni geta einnig átt sér samhljóða samheiti (til dæmis bærinn Eyri sem stendur á eyri) en þau eru oft lýsandi og þá ekki alltaf eins augljóst hvenær um er að ræða samnafn og hvenær sérnafn. Stundum þarf að þekkja staðhætti.

Hins vegar eru til dæmi þar sem slík lýsandi orð má túlka á tvo vegu, sem samheiti eða sérheiti (til dæmis barnaverndarnefndin í Reykjavík heitir Barnaverndarnefnd Reykjavíkur).

1.3.6.2 Mannanöfn eiga sér oft samhljóða sérheiti:

• Bára/bára, Gestur/gestur, Sóley/sóley, Úlfur/úlfur

1.3.6.3 Örnefni eiga sér oft samhljóða heiti:

a. Mörg örnefni eiga sér samhljóða samheiti, gjarna lýsandi:

• Eyri/eyri, Garður/garður, Hóll/hóll, Sandur/sandur

Í slíkum dæmum sýnir samhengi oftast hvort um er að ræða samnafn eða sérnafn, eins og í þessum setningum:

Bærinn á hólnum heitir Hóll.

Í miðborg Reykjavíkur er tjörn sem heitir Tjörnin.

Í stöku tilvikum er óljóst hvort slík lýsandi heiti eru sérnafn eða samnafn, eins og til dæmis:

Þau gengu í kringum Tjörnina í miðborg Reykjavíkur.

Þau gengu í kringum tjörnina í miðborg Reykjavíkur.

Í tilvikum sem þessum er ráðlegt að fylgja mál- og ritvenju á hverjum stað.

Lýsandi heiti sem eiga við aðeins einn stað má stundum túlka sem sérnafn. Því er valfrelsi í rithætti eftirtalinna orða:

• norðurpóll/Norðurpóll, suðurpóll/Suðurpóll, norðurheimskaut/Norðurheimskaut, suðurheimskaut/Suðurheimskaut

Athugið. Á sama hátt má hugsa sér að miðhálendi geti verið sérheiti (Miðhálendi) en mælt er með litlum staf.

b. Ef síðari liður í samsettu örnefni er samnafn er hann ritaður áfastur fyrri liðnum (án bandstriks) og með litlum upphafsstaf (til dæmis Reykjavík, Miklabraut). Hins vegar getur leikið vafi á því hvort slíkur liður er samnafn eða sérnafn:

• Efribakki/Efri-Bakki, Syðrigrund/Syðri-Grund, Ystihóll/Ysti-Hóll

Í tilvikum sem þessum er ráðlegt að fylgja mál- og ritvenju á hverjum stað, sé þess kostur.

1.3.6.4 Nefndir, ráð, deildir, svið og ráðuneyti bera oft lýsandi heiti:

• barnaverndarnefnd, félagsvísindasvið, kjararáð

Slík heiti má líta á sem samheiti/tegundarheiti og rita með litlum upphafsstaf. Um leið má líta á þau sem sérheiti og rita með stórum upphafsstaf:

• Barnaverndarnefnd, Félagsvísindasvið, Kjararáð

Ólík túlkun þess konar orða kemur fram í setningum eins og:

Í Reykjavík er barnaverndarnefnd og hún heitir Barnaverndarnefnd Reykjavíkur.

Í Háskóla Íslands er ein lagadeild og hún heitir Lagadeild.

Á Íslandi er hæstiréttur sem heitir Hæstiréttur Íslands.

Á Íslandi er stjórnarráð samsett úr mörgum ráðuneytum.

Það heitir Stjórnarráð Íslands.

Þegar heiti slíkra nefnda, ráða, deilda, sviða og ráðuneyta eru rituð er brýnt að huga að hefð og samræmi. Til dæmis er hefð innan opinberrar stjórnsýslu að líta á þessi orð sem samheiti og rita til dæmis kjararáð og mennta- og menningarmálaráðuneyti með litlum upphafsstaf.

1.3.6.5 Lýsandi orð geta verið hluti sérnafns; til dæmis:

• Héraðssambandið Skarphéðinn, Karlakórinn Þrestir, Knattspyrnufélagið Fram, Sveitarfélagið Árborg, Verkakvennafélagið Sókn, Verðlaun Jónasar Hallgrímssonar, Verslunin Brá, Víðavangshlaup ÍR

Slík heiti má líta á sem samheiti/tegundarheiti og rita með litlum upphafsstaf:

• héraðssambandið Skarphéðinn, karlakórinn Þrestir, knattspyrnufélagið Fram, sveitarfélagið Árborg, verkakvennafélagið Sókn, verðlaun Jónasar Hallgrímssonar, verslunin Brá, víðavangshlaup ÍR

Þegar slík heiti eru rituð er brýnt að huga að hefð, samræmi og formlegri skráningu heitisins, sé þess kostur. Einnig þarf að gæta þess að lýsandi orð eru ekki alltaf hluti af skráðu sérheiti, til dæmis er orðið verslunin ekki hluti af nafni Melabúðarinnar. Því væri rangt að skrifa Verslunin Melabúðin.

2. Eitt orð eða fleiri

2.1 Samsett orð

Samsett orð eru almennt rituð í einu orði (sjá § 2.1.1–§ 2.1.3).

2.1.1 Fyrri hluti er nafnorð

Ef fyrri hluti í samsettu orði er nafnorð er hann jafnan eitt af þrennu: stofn (ráð|gjöf), stofn með tengistaf (ráðu|nautur, leikfimis|föt) eða orð í eignarfalli (ráðs|maður).

• brúðgumi, dúndurhress, hártoga, húsvitja, jarðhús, máttvana, mettap, nettóhækkun, núllkostur, persónugera, radíóneyðarbauja, salsatónlist, tæknifrjóvga, vinsæll

• drekkutími, fylgihnöttur, hoppuróla, leikfimiskennari, ráðuneyti, ruslafata

• alþjóðasamtök, aufúsugestur, Bláalónshlaupið, efnagreina, eftirlætisréttur, farartæki, fimmtungsaukning, fyrirmyndarfjölskyldufaðir, hálfsársdvöl, heildaratkvæðagreiðsla, heildarfjöldi, heilsdagsvistun, helgarátak, helmingsafsláttur, helmingseigandi, hlutafé, hæglætismaður, innskráningargluggi, kaldastríðsástand, kaldavatnskrani, langtímaskuldir, nútímatækni, nútímaumhverfishugsun, nýtískufatnaður, stundarvandræði, vikufyrirvari, örbylgjuskyndiréttur

2.1.2 Fyrri hluti er af öðru tagi

Fyrri hluti orðs getur einnig verið lýsingarorð (langatöng), atviksorð eða forsetning (svolítill, framkoma), forskeyti (örmagna) eða forliður (aðalinngangur). Þegar lýsingarorð veikrar beygingar er fyrri liður er það oft beygt (um löngutöng).

• glaðlyndur, rösklega, langatöng, langavitleysa, lítillækka, Miklabraut, strangvísindalegur, vandvirkur

• aðferð, aðskilja, afsanna, aftanákeyrsla, aftanívagn, atferli, áburður, framámaður, framkoma, framhjáhald, framíkall, frammistaða, framúrakstur, fyrirframgreiðsla, fráfærur, fyrirskipun, hjáseta, innantökur, innihalda, innivera, innlendur, íhuga, meðmæli, millifæra, mótdrægur, svolítill, samanstanda, tilburðir, undanfari, uppáhald, uppástunga, uppgjöf, uppígreiðsla, utanumhald, uppiskroppa, útafakstur, útásetning, útför, útilega, viðkoma, viðkvæmur, viðurlög, yfirmaður

• aðalinngangur, algóður, allgóður, andstæðingur, auðsveipur, endurúthluta, formaður, frumstæður, fullmikill, gagnstæður, gegndrepa, gerbreyta, gjörbreyta, hálfundarlegur, jafnlyndur, jafnvægi, langstærstur, meginágreiningur, meginland, meginregla, misbjóða, misheppnaður, ósannindi, samskeyti, sérframboð, sífelldur, torlæs, vanmegnugur, vanvirða, öndverður, örmagna

2.1.3 Áhersluforliðir

Oft er nafnorði í eignarfalli skeytt framan við nafnorð, lýsingarorð eða atviksorð til að auka vægi eða herða á merkingu þess:

• afbragðsmaður, ágætismaður, aftakaveður, blæjalogn, fjöldamargir, forkunnarfagur, furðugóður, myndardrengur, óhemjuilla, óhemjuvandaður, óskapahiti, óvenjugóður, undragóður, úrvalshveiti

2.1.4 Ritun í aðskildum orðum

2.1.4.1 Orðasambönd með fyrri lið í þágufalli

Orðasambönd með fyrri lið í þágufalli eru yfirleitt rituð í tveimur orðum en það getur þó farið eftir áherslu (sjá § 2.8.1).

• fjöðrum fenginn, goðum líkur, sigri hrósandi

2.1.4.2 Heiti íslenskra fornsagna

Samkvæmt hefð eru heiti íslenskra fornsagna rituð í aðskildum orðum.

• Bárðar saga, Brennu-Njáls saga, Breta saga, Egils saga Skalla-Grímssonar, Ólafs saga Tryggvasonar, Ögmundar þáttur dytts

2.2 Forliðir

Orðin afar, of og ofur skal rita áföst nafnorðum og sagnorðum en laus frá lýsingarorðum og atviksorðum. Einnig er heimilt að rita jafn laust frá lýsingarorðum og atviksorðum:

afarkostir _ _ afar vel, afar stór

offramleiðsla, ofnota _ _ of oft, of lítill

ofurmenni _ _ ofur glaðlega, ofur einfaldur

Hann hefur aldrei verið jafn góður (einnig: jafngóður) og núna.

Jóna fór jafn oft (einnig: jafnoft) til Akureyrar og Jón.

2.3 Lýsingarorð dregin af sögn

Rita skal í einu orði lýsingarorð sem dregin eru af sögn og hafa atviksorð sem fyrri lið:

• áðurgreindur, áðurnefndur, eftirágreiddur, eftirfarandi, eftirfylgjandi, eftirkomandi, eftirlifandi, framanritaður, framansagður, framkominn, framúrskarandi, fullunninn, fyrirframákveðinn, fyrrgreindur, fyrrnefndur, fyrrtalinn, heittelskaður, innilokaður, niðursokkinn, núgildandi, næstkomandi, næstliðinn, ofandottinn, ofangreindur, ofannefndur, ofantalinn, óviðkomandi, samansaumaður, síðastliðinn, skjótafgreiddur, sundurgrafinn, svofelldur, svohljóðandi, svokallaður, svonefndur, tilsettur, undanfarandi, undanfarinn, uppáfallandi, uppáklæddur, uppiliggjandi, uppistandandi, uppstoppaður, utanaðkomandi, utanaðsteðjandi, utanáliggjandi, úrsérgenginn, útafliggjandi, útúrdrukkinn, yfirstandandi, þágildandi

Þegar skýr áhersla er á hverjum lið og hægt er að breyta orðaröð án þess að grunnmerking liða breytist þá eru þessi sambönd ekki rituð sem ein heild.

• áður afskrifað, vel greiddur, vel syndur, þar að lútandi, þar af leiðandi

2.4 Töluorð og fornöfn

2.4.1 Sambönd töluorða

Orðasambönd með töluorðum eru rituð í aðskildum orðum.

• átján barna faðir, eins hreyfils flugvél, eitt hundrað þrjátíu og sjö, fimm þúsund króna seðill, fyrsta maí ganga, nítjándu aldar skáld, sautjánda júní hátíðarhöld, sjö vikna fasta, tólf spora kerfi, tuttugu og tveir, tveggja flokka fyrirkomulag, tvö þúsund þrjú hundruð fimmtíu og níu, sjötugasti og annar, tvö þúsund fjögur hundruð sextugasti og fyrsti, þriggja daga skegg

Einstaka sinnum renna þó töluorð og nafnorð í eignarfalli í eina heild með eftirfarandi nafnorði. Heildarmerking orðsins verður stundum önnur en einstakra liða.

• fimmaurabrandari, fjórðapartsnóta, fjögralaufasmári, sjömílnaskór, Sjöorðabókin, þúsundblaðarós, þúsundþjalasmiður

2.4.2 Sambönd fornafna

Fornafnasambönd eru rituð aðskilin.

• annar hver, annar hvor, annar tveggja, hvor tveggja, öðru hverju, öðru hvoru

2.5 Aukafallsliðir

Ýmis fallorð í aukafalli með atvikslega merkingu skal rita í samræmi við uppruna, þ.e. hvert orð út af fyrir sig. Þau vísa gjarna til tíma, staðar eða háttar.

• lítils háttar, meiri háttar, mikils háttar, minni háttar, þess háttar

• alls konar, einhvers konar, eins konar, hvers konar, margs konar, nokkurs konar, sams konar, tvenns konar, ýmiss konar

• alls kostar

• alls kyns, hvers kyns, margs kyns, þess kyns

• eitt sinn

• einhverju sinni, einu sinni, hverju sinni, nokkru sinni

• alls staðar, annars staðar, einhvers staðar, nokkurs staðar, sums staðar

• einhvern tíma(nn), nokkurn tíma(nn)

• annars vegar, hins vegar

• einhvern veginn, engan veginn, nokkurn veginn

Orðið megin er ritað áfast undanfarandi nafnorði ef nafnorðið er samnafn án greinis.

• aðaldyramegin, bakborðsmegin, bakdyramegin, bílstjóramegin, brekkumegin, farþegamegin, gjaldamegin, hlémegin, karlamegin, kvennamegin, sjávarmegin, sólarmegin

Annars er orðið megin ritað laust frá undanfarandi orði.

• austan megin, báðum megin, réttum megin, sunnan megin, vitlausum megin, þeim megin, þín megin, Þýskalands megin, öðrum megin, öðrum hvorum megin

2.6 Atviksorð og forsetningar

2.6.1 Samband atviksorðs með öðru atviksorði eða forsetningu

Atviksorð geta myndað merkingarlega heild með öðru atviksorði eða forsetningu. Meginreglan er að rita hvert orð út af fyrir sig.

• aftur í, á meðal, á milli, baka til, enn þá, enn fremur, fram hjá, fram úr, fyrir fram, hér með, inn í, niður frá, norðan til, suður í, sunnan til, sunnan við, utan um, út af, út frá, út undan, yfir um, þar að auki

Frá þessu eru þrjár undantekningar:

• áfram, meðfram, umfram

2.6.2 Forsetning og stýrður liður

Forsetningu skal rita lausa frá því orði sem hún stýrir falli á, hvort sem hún fer á undan því eða eftir.

• hvers vegna, þess vegna, vegna þess, til þess að, af því að

2.7 Samtengingar

Ef samtenging er orðin til úr fleiri en einu orði skal rita hvert orð út af fyrir sig.

• af því að, áður en, eftir að, eins og, enda þótt, fyrr en, heldur en, hvaðan er, hvaðan sem, hvar sem, hvert sem, með því að, svo að, til þess að, úr því að, þangað sem, þar eð, þar sem, þó að, því að

2.8. Valfrelsi

2.8.1 Orðasamband eða hugtak

Ekki er alltaf greinilegt hvenær tvö orð eða fleiri hafa runnið saman í eina heild. Tvö orð geta myndað eina heild þegar þau sameinast þriðja orði í einu hugtaki með einni aðaláherslu fremst. Þá eru öll orðin rituð sem ein heild.

2.8.2 Fyrri liður er atviksorð

Valfrjálst er hvort nokkur orð eða orðasambönd með atviksorði og nafnorði í eignarfalli eru rituð í einu eða tveimur orðum. Ef orðasambandið er hluti af frekari samsetningu eru öll orðin ávallt rituð sem ein heild.

innan bæjar _ _ innanbæjar _ _ innanbæjarmaður

innan lands _ _ innanlands _ _ innanlandsflug

neðan jarðar _ _ neðanjarðar _ _ neðanjarðarlest

utan borðs _ _ utanborðs _ _ utanborðsmótor

utan húss _ _ utanhúss _ _ utanhússmálning

utan skóla _ _ utanskóla _ _ utanskólanemandi

Þegar valið er milli ritháttarins innan bæjar o.s.frv. og innanbæjar o.s.frv. er mælt með því að áhersla fái að ráða; sé skýr áhersla á síðari lið er mælt með rithætti í tveimur orðum.

2.8.3 Fyrri liður er lýsingarorð

Valfrjálst er hvort nokkur sambönd lýsingarorðs og nafnorðs eru rituð í einu eða tveimur orðum. Ef orðasambandið er hluti af frekari samsetningu eru öll orðin ávallt rituð sem ein heild.

Gamla testamentið _ _ Gamlatestamentið _ _ gamlatestamentisfræði

heiðinn dómur _ _ heiðindómur

hægri flokkur _ _ hægriflokkur _ _ hægriflokkastjórn

hægri fótur _ _ hægrifótur _ _ hægrifótarkálfi

hægri menn _ _ hægrimenn

hægri stjórn _ _ hægristjórn

kristin fræði _ _ kristinfræði _ _ kristinfræðikennari

kristinn dómur _ _ kristindómur _ _ kristindómsfræðsla

litli fingur _ _ litlifingur _ _ litlafingursnögl

meiri hluti _ _ meirihluti _ _ meirihlutastjórn

mikli hvellur _ _ miklihvellur _ _ miklahvellskenningin

æðsti prestur _ _ æðstiprestur _ _ æðstapreststíð

Þegar valið er milli ritháttarins Gamla testamentið o.s.frv. og Gamlatestamentið o.s.frv. er mælt með því að áhersla fái að ráða; sé skýr áhersla á síðari lið er mælt með rithætti í tveimur orðum.

2.9 Áhrif setningarlegrar stöðu

Orð og orðasambönd geta fengið mismunandi áherslu eftir því hvar þau standa í setningu. Þetta á til dæmis við lýsingarorð og lýsingarhætti sem eðlilegt virðist að rita í einu orði þegar þau standa sem einkunn með nafnorði, en í tveimur orðum þegar þau gegna hlutverki sagnfyllingar.

Hafrannsóknaskipið Árni Friðriksson er svo nefnt því að við vildum heiðra minningu hins þekkta fiskifræðings og frumkvöðuls í hafrannsóknum. – Í skipinu er svonefndur fellikjölur sem hægt er að slaka nokkra metra niður úr botni skipsins.

3. é, je og e

3.1

Þar sem je heyrist í framburði er ýmist ritað é, je eða e. Í flestum tilvikum er ritað é, en um undantekningar frá því er fjallað í § 3.3–§ 3.4.

3.2 é er almenna reglan

Ritað er é fyrir hljóðasambandið je þar sem í eldra máli var (oftast nær) langa sérhljóðið é, til dæmis:

• ég, él, fé, fékk, féll, hérað, mér, sér, séra, vér, vél, þér

3.3 je er ritað í upphafi aðkomuorða og í fleirtölu nafnorða sem enda á -jandi

3.3.1

Ritað er je í upphafi nokkurra orða af erlendum uppruna:

• je minn, Jemen, jen, Jenna, Jenný, Jens, jeppi, Jeremías, Jesaja, Jesper, jesúíti, Jesús, jesúsa (sig)

3.3.2

Ritað er je í fleirtölu nafnorða sem í eintölu enda á -jandi og í fleirtölu orðsins fjandi:

ET.	NF. (hér er)	byrjandi	seljandi	syrgjandi	sækjandi	þiggjandi	fjandi
FT.	NF. (hér eru)	byrjendur	seljendur	syrgjendur	sækjendur	þiggjendur	fjendur
	ÞF. (um)	byrjendur	seljendur	syrgjendur	sækjendur	þiggjendur	fjendur
	ÞGF. (frá)	byrjendum	seljendum	syrgjendum	sækjendum	þiggjendum	fjendum
	EF. (til)	byrjenda	seljenda	syrgjenda	sækjenda	þiggjenda	fjenda

3.4 e er ritað á eftir k og g

Ritað er ke og ge þó að j-hljóð heyrist í framburði:

• kefli, kekkjóttur, kela, kelda, ker, kex

• gedda, gel, geldfé, gemsi, gen, gera, geta

Um ke og ge er einnig fjallað í § 10.

3.5 Valfrelsi

3.5.1 Orðin smér, fégur eða smjer, fjegur

Valfrjálst er hvort ritað er smér, fégur eða smjer og fjegur. Ritháttur með je endurspeglar að í þessum orðum hefur gamalt jö orðið je (sbr. smjör, fjögur). Ritháttur með é er hins vegar í samræmi við almenna reglu um táknun hljóðasambandsins je.

3.5.2 eta eða éta

Valfrjálst er hvort ritað er eta eða éta en blæbrigðamunur þykir á merkingunni.

3.5.3 vefengja eða véfengja

Valfrjálst er hvort ritað er vefengja eða véfengja.

3.5.4 Nokkur mannanöfn

Nokkur mannanöfn eru ýmist rituð með é eða e/je þó að é sé algengara:

Gréta eða Greta

Grétar eða Gretar

Pétur eða Pjetur

Eðlilegt er að taka tillit til vilja nafnbera í þessu efni.

3.5.5 Þátíð sagnanna gróa, núa (gnúa), róa og snúa

Valfrjálst er hvort þátíð sagnanna gróa, núa (gnúa), róa og snúa er rituð með e eða é:

• greri/gréri, neri/néri, reri/réri, sneri/snéri

Ritháttur með e er í samræmi við uppruna, en é fylgir nútímaframburði.

4. Sérhljóðar á undan ng og nk

4.1

Víðast hvar á landinu er nú borinn fram breiður sérhljóði á undan ng og nk. Stafsetning miðast hins vegar við eldri framburð sem enn tíðkast að nokkru leyti á Vestfjörðum.

4.2 a, e, i/y, u og ö á undan ng/nng og nk/nnk

Á undan ng og nk er ritað a, e, i/y, u og ö þótt borið sé fram á, ei, í, ú og au.

• ang angi, banginn, einangra, fangelsi, hanga, langa, Mangi, rangali, slanga, svangur, vangi, þang

• ank ankeri, banki, blankalogn, dankast, franki, kankvís, planki, skankar, tankur, vankaður

• eng brengl, drengur, engifer, englar, gengur, hengsli, kengur, ílengja, lengi, rengla, slengja, sprengja, tengdur, þrengsli

• enk krenkja, skenkja, skenkur, þenking

• ing Alþingi, aumingi, bingó, bringa, dordingull, fingur, glingur, hringur, -ing (til dæmis æfing), Ingólfur, kringing, ringlaður, stingur, svings

• yng dyngja, lyng, syngja, þyngd, ynging

• ynng kynngi

• ink finka, klink, linkur, linkulegur, minkur, pinkill, pinkulítill, sink, vinka

• innk minnka

• ynk dynkur

• ynnk þynnka

• ung lunga, klungur, ungur, þungur

• unk aðjunkt, bunki, lunkinn, sunka

• öng göng, göngur, löng, spöng, þröngur

• önk fönk, hönk, pjönkur, pönkari, tönkum (af tankur), þönkum (vera í þungum þönkum, af þanki)

Skrifa skal hins vegar breiðan sérhljóða á undan ng og nk ef uppruni styður það.

• brúnka (af brúnn), jánka (af já), kveinka (af kvein), sínkur (af sín), Sveinki (af Sveinn), Svínka (af svín)

• rángirni (rán|girni), túngarður (tún|garður), vinkona (vinur|kona)

Athugið að ritað er héngum, -uð, -u (þátíð fleirtölu af sögninni hanga).

4.3 o, ó og æ á undan ng og nk

Aðrir stafir á undan ng og nk eru alltaf ritaðir í samræmi við framburð.

• ong bongótromma, gong, Hong Kong, kongóskur, kvongast, Mongólía, sarong

• onk bronkítis, konkretljóð, tonkabaun

• óng kónguló, kóngur

• ónk tjónkun, þjónka

• æng Klængur, sæng, vængja

• ænk frænka, grænka, vænkast

Þetta gildir einnig í samsettum orðum:

• bóngóður (bón + góður), tónkvísl (tón + kvísl), grængresi (græn + gresi), grænkál (græn + kál)

5. Sérhljóðar á undan gi og gj

5.1

Ólíkum sérhljóðum er haldið aðgreindum í rithætti á undan gi og gj þótt munur þeirra heyrist aðeins í máli lítils hluta landsmanna.

Ritháttur	Framburður	Dæmi
a eða æ	æ/aj	agi – ægir
e eða ei	ei/ej	vegi (af vegur) – leigja
i eða í	í/ij	stigi – vígi
y eða ý	í /ij	lygi – drýgja
ö eða au	au/öj	lögin (af lög) – laugin (af laug)
o	oj	bogi
u	uj	hugi

Oftast má finna upprunalegt sérhljóð með því að finna stofn orðsins, með því að skoða aðrar beygingarmyndir þess eða leita skyldra orða þar sem sérhljóðið er ekki á undan gi eða gj. Þar heyrist hvort rita á grannan eða breiðan sérhljóða.

Þegar borið er fram skýrt ó eða ú á undan gi eða gj er ritað svo, til dæmis krógi, nógir (af nógur), múgi, smjúgi (af smjúga).

Athugið að þegar ritað er gi og gj heyrist g-hljóðið ekki, heldur j. Það þarf því að leita þess í öðrum myndum, sjá § 8.

5.2 Fallorð

Finna þarf beygingarmynd eða skylt orð þar sem sérhljóðið er ekki á undan gi eða gj.

• Grannur sérhljóði: agi (sbr. aga), hagi (sbr. haga), hagir (sbr. hagur), lagi (sbr. lag), laginn (sbr. lagnir, laga), magi (sbr. maga), ragir (sbr. ragur), degi (sbr. dag), duglegi (sbr. duglegur), fallegir (sbr. fallegur), feginn (sbr. fegnir, fagna), legi (sbr. lögur), leiðinlegir (sbr. leiðinlegur), tregir (sbr. tregur), þegi (sbr. þega, til dæmis blóðþega), landsiginu (sbr. landsig), stigi (sbr. stiga), boginn (sbr. bognir), logi (sbr. loga), togið (sbr. tog), vogi (sbr. vog, vogur), áhugi (sbr. áhuga), duginn (sbr. dug (af dugur)), flugi (sbr. flug), kunnugir (sbr. kunnugur), tuginn (sbr. tugur), flygildi (sbr. flug, flygi (af fljúga)), lygi (sbr. lygar), lyginn (sbr. lygnir, lygar), drögin (sbr. drög), fjörugir (sbr. fjörugur), lögin (sbr. lög), sögin (sbr. sög)

• Breiður sérhljóði: stíginn (sbr. stígur), bljúgir (sbr. af bljúgar), hægir (sbr. hægur), sæginn (sbr. sægur), drauginn (sbr. draugur), laugin (sbr. laug), deigið (sbr. deig), leigjandi (sbr. leiga), seigur (sbr. seigur), teigirnir (sbr. teigur), veiginn (sbr. veigur), teyginn (sbr. teygnir), teygja (sbr. taug)

Ýmist er ritað tagi eða tæi í af (ýmsu/sama/þessu) tagi/tæi.

Athugið að stundum gefa aðrar beygingarmyndir eða skyld orð ekki nægar eða réttar vísbendingar. Í eftirfarandi orðum er til dæmis ritaður grannur sérhljóði í öllum beygingarmyndum: laginn, spegill, snigill, tygja, aktygi, Reginn, Huginn.

5.3 Veikar sagnir og núþálegar sagnir

Finna þarf nafnhátt eða aðra orðmynd þar sem sérhljóðið er ekki á undan gi eða gj.

• Grannur sérhljóði: lagið (sbr. laga), sagið (sbr. saga), segi (sbr. segði, sagt), þegið (sbr. þagði, þegði), sligið (sbr. sliga), sogi (sbr. soga), togið (sbr. toga), athugi (sbr. athuga), dugir (sbr. duga), ryksugið (sbr. ryksuga)

• Breiður sérhljóði: vígja (sbr. vígði), lógir (sbr. lóga), bægja (sbr. bægði), flægi (sbr. flá, (hann) flær), hlægja (sbr. hlægði, athugið hlæja er önnur sögn), hægi (sbr. hægja), lægir (sbr. lægja), ægja, ægi (sbr. ægði), eigið (sbr. eiga), eygja (sbr. eygði)

5.4 Sterkar sagnir

Af 1. kennimynd sterkra sagna sést hvort rita á grannan eða breiðan sérhljóða á undan gi í nútíðarmyndum þeirra, en af 3. kennimynd má leiða rithátt sérhljóða í viðtengingarhætti þátíðar og lýsingarhætti þátíðar.

Kennimyndir sterkra sagna má finna með því að setja sögnina í samhengi:

Sterkar sagnir: að bíta – ég beit – við bitum – ég hef bitið

1. kenni- mynd	3. kenni- mynd	nútíðar- myndir	viðtengingarháttur þátíðar	lýsingarháttur þátíðar
hníga	hnigum	hnígið, hnígi	hnigi, hnigjum	hniginn
míga	migum	mígið, mígi	migi, migjuð	miginn
síga	sigum	sígið, sígi	sigi, sigjum	siginn
stíga	stigum	stígið, stígi	stigi, stigjum	stiginn
fljúga	flugum	fljúgið, fljúgi	flygi, flygjum	floginn
ljúga	lugum	ljúgið, ljúgi	lygi, lygjuð	loginn
sjúga	sugum	sjúgið, sjúgi	sygi, sygjuð	soginn
smjúga	smugum	smjúgið, smjúgi	smygi, smygjum	smoginn

Í nokkrum sögnum gefa kennimyndirnar ekki skýra leiðsögn um þátíðarmyndir. Þær þarf að læra sérstaklega:

1. kenni- mynd	3. kenni- mynd	nútíðar- myndir	viðtengingarháttur þátíðar	lýsingarháttur þátíðar
draga	drógum	dragið, dragi	drægi	dreginn
vega	vógum	vegið, vegi	vægi	veginn
liggja	lágum	liggið, liggi	lægi	leginn
þiggja	þágum	þiggið, þiggi	þægi	þeginn
slá	slógum	sláið, slái	slægi	sleginn
hlæja	hlógum	hlæið, hlæi	hlægi	hleginn

6. y, ý, ey

6.1

Í eldri íslensku var í framburði gerður greinarmunur á i, í, ei og y, ý, ey. Þessi munur er nú horfinn úr framburði en er enn haldið í stafsetningu. Við stafsetningu þarf því að hyggja að uppruna orða og skyldleika við önnur orð.

6.2 Aðalregla

Oft má hafa stuðning af skyldum orðum og orðmyndum og þá er aðalreglan þessi:

• y er ritað þar sem o, u, ju er að finna í skyldum orðum og orðmyndum

• ý er ritað þar sem ú, jú, jó er að finna í skyldum orðum og orðmyndum

• ey er ritað þar sem au er að finna í skyldum orðum og orðmyndum

6.2.1 y er ritað þar sem o, u, ju er að finna í skyldum orðum og orðmyndum, eins og hér er sýnt með nokkrum dæmum:

y	o
kyssa, kyssilegur	koss
hryssa	hross
syfja, syfjaður, syfjulegur	sofa
synir	sonur
fyl, fylfull	folald
fyrna, fyrnd, fyrndur	forn
hyrna, hyrning	horn
lygn, lygna	logn
tyrfa	torf
þyrping, þyrpast	þorp

y	u
fyllri, fyllstur, fylla, magafylli	fullur
grynnri, grynnstur, grynni, ógrynni	grunnur
þyngri, þyngstur, þyngja, þyngsli	þungur
brynna, brynning	brunnur
dylja	dulur
gylling, gylla	gull
lygi, lygari	lugu (af ljúga)
ryk	ruku (af rjúka)
þylja	þula, þulur
þytur	þutu (af þjóta)

y	ju
byggi	bjuggu
hyggi	hjuggu

6.2.2 ý er ritað þar sem ú, jú, jó er að finna í skyldum orðum og orðmyndum, eins og hér er sýnt með nokkrum dæmum:

ý	ú
hýsa, hýsi, hýsing	hús
rýma, rými, rýming	rúm
fýla, fýldur	fúll
hýða, hýði, hýðing	húð
rýna, rýni, rýning	rún
býli, býfluga	bú
sýra	súr
sýta	sút

ý	jú
dýpi	djúpur
fýkur	fjúka
mýkt, mýking	mjúkur
rýkur	rjúka
sýki, sýkill	sjúkur

ý	jó
sýna, sýni, sýning	sjón
lýsa, lýsi, lýsing	ljós
frýs	frjósa
kýs	kjósa
þýfi	þjófur
þýtur	þjóta

6.2.3 ey er ritað þar sem au er að finna í skyldum orðum og orðmyndum, eins og hér er sýnt með nokkrum dæmum:

ey	au
dreyma, dreyminn	draumur
reykur, reykja, reyking	rauk (af rjúka)
leysa, leysing	laus
deyfa, deyfð	daufur
eygja	auga
deyða	dauður
feykja	fauk (af fjúka)
keypti	kaupa, kaup
teygja	taug
þeyta	þaut (af þjóta)

6.3

Athugið sérstaklega viðtengingarhátt þátíðar sterkra sagna sem dreginn er af 3. kennimynd (þátíð fleirtölu). Ef 3. kennimynd hefur rótarsérhljóðið u fær viðtengingarháttur þátíðar y, eins og hér er sýnt með nokkrum dæmum.

1. KENNIMYND nafnháttur	2. KENNIMYND þátíð eintölu	3. KENNIMYND þátíð fleirtölu	4. KENNIMYND lýsingarháttur þátíðar
brjóta	braut	brutum	brotið
→		→
(þótt ég) brjóti		(þótt ég) bryti

1. KENNIMYND nafnháttur	2. KENNIMYND þátíð eintölu	3. KENNIMYND þátíð fleirtölu	4. KENNIMYND lýsingarháttur þátíðar
binda	batt	bundum	bundið
→		→
(þótt ég) bindi		(þótt ég) byndi

1. KENNIMYND nafnháttur	2. KENNIMYND þátíð eintölu	3. KENNIMYND þátíð fleirtölu	4. KENNIMYND lýsingarháttur þátíðar
kjósa	kaus	kusum	kosið
→		→
(þótt ég) kjósi		(þótt ég) kysi

1. KENNIMYND nafnháttur	2. KENNIMYND þátíð eintölu	3. KENNIMYND þátíð fleirtölu	4. KENNIMYND lýsingarháttur þátíðar
finna	fann	fundum	fundið
→		→
(þótt ég) finni		(þótt ég) fyndi

6.4 Önnur orð

Oft getur þó reynst örðugt að finna skyld orð eða orðmyndir sem skorið geti úr um hvort rita skuli i eða y, í eða ý, ei eða ey og þá er nauðsynlegt að leita til orðabóka.

6.5 Nokkur samhljóða orð

Sérstaka gát þarf að hafa þar sem til eru tvö samhljóða orð með ólíka merkingu og ólíkan rithátt, eins og sýnt er með nokkrum dæmum hér að neðan.

híði ‘bæli’	hýði, bananahýði (sbr. húð)
kirtill (líffæri), skjaldkirtill	kyrtill (flík), fermingarkyrtill
leiti ‘hæð, hóll’, á næsta leiti	leyti, að ýmsu leyti, fyrir mitt leyti
skin, sólskin, skin og skúrir (sbr. skína)	skyn ‘vit; tilgangur’, gefa eitthvað í skyn, skyni skroppinn
tína ‘safna’, tína ber, fólk fór að tínast burtu	týna ‘glata, missa’, týna einhverju niður, týna vitinu (sbr. tjón)
eiði ‘grandi’	eyði (sbr. auður), leggjast í eyði

7. f eða v

7.1 Aðalregla

Skýr munur er oftast á framburði f og v í upphafi orða og upphafi síðari liðar í samsettum orðum. Inni í orði fellur framburður þeirra hins vegar oftast saman. Í sumum aðkomuorðum og nöfnum heyrist þó munur á framburði þessara hljóða inni í orði og er þá framburði fylgt um ritun.

Í upphafi orðs eða upphafi síðari liðar í samsetningu > ritað er eftir framburði (sjá § 7.2)

Ef f eða v inni í orði heyrist eingöngu í sumum beygingarmyndum > ritað er v (sjá § 7.3.1)

Ef vafahljóðið er í viðskeyti > ritað er v (sjá § 7.3.2)

Ef f eða v er inni í orði, tilheyrir rót og helst í allri beygingu > ritað er f (sjá § 7.3.3)

f eða v í aðkomuorðum > yfirleitt er fylgt framburði um ritun (sjá § 7.3.4)

Ef vafahljóðið er á undan g eða k > ritað er eftir uppruna (sjá § 7.3.5)

7.2 f eða v í upphafi orðs eða upphafi síðari liðar í samsetningu: ritun fer eftir framburði

Ritað er f eða v eftir framburði í upphafi orðs eða upphafi síðari liðar í samsetningu.

fara – vara

fer – ver

ferð – verð

fíl – víl

fæla – væla

ófæra – óværa

tilboðsferð – tilboðsverð

7.3 f eða v inni í orði

Inni í orði fellur framburður f og v yfirleitt saman og er þá ekki hægt að hafa stoð af framburði við ritun (sjá þó § 7.3.4). Eftirfarandi reglur eru um ritun slíkra vafahljóða.

7.3.1 Ef v-hljóð heyrist eingöngu í sumum beygingarmyndum skal rita v

Ef v-hljóð heyrist eingöngu í sumum beygingarmyndum skal rita það með v.

• mávi, mávar (af már), sjávar (af sjár), snævi, snævar (af snær), stöðvar, stöðvum, stöðva (af stöð), sævi, sævar (af sær), sölvum, sölva (af söl), söngvar, söngvum, söngva (af söngur), örvar, örvum, örva (af ör)

7.3.2 Ef v-hljóð heyrist í viðskeyti skal rita v

Í viðskeytum orða skal rita v. Dæmi um orð með viðskeyti eru höggva (sbr. högg) og frævill (sbr. fræ).

• atgervi, Böðvar, bölv, bölva, fjörvi, frævill, frævun, fölskvi, glöggva, gervi, gerviefni, hrökkva, hvaðanæva, höggva, klökkvi, mjölvi, myrkvi, myrkvun, mölva, möskvi, njörva, Njörvi, nýsnævi, nökkvi, ofurölvi, rökkva, Röskva, skrökva, slæva, slökkvari, slöngva, stöðvun, stökkva, Tryggvi, tvisvar, tölva, uppgötvun, vöðvi, vökvi, völva, Yngvi, þrisvar, þröngva, ölvaður, örva

7.3.3 Ef v-hljóð tilheyrir rót skal rita f

Skrifa skal f ef vafahljóð inni í orði tilheyrir rót og helst í öllum myndum orðsins.

• andæfa, arfi, auðæfi, álfur, efstur, erfiður, gæfa, hafa, hrjúfur, hverfa, kálfur, leyfi, lófi, morfín, skræfa, öræfi

Athugið að ritað er æva-, ævagamall, ævi, ævinlega, ævintýri.

Hliðarmynd við már er mávur (máv, mávi, mávs).

7.3.4 Í aðkomuorðum fer ritun f og v eftir framburði

Í aðkomuorðum er stundum munur á framburði f(f) og v inni í orði á milli sérhljóða eða á eftir samhljóði. Yfirleitt er fylgt framburði við ritun: Þegar f er borið fram skal rita f en annars v.

• Afríka, efidrín, endorfín, grafík, katastrófa, safír, slaufa (einnig slauffa), sófi (einnig sóffi), sýfilis

• buff, diffra, gaffall, gíraffi, graffari, gúffa, kaffi, koffort (einnig kofort), múffa, offra, riffill, saffran, siffon, skúffa, Soffía, töffari

• akvamarín, avókadó, bavíani, bevís, bolsévíki, bossanóva, bravó, dívan, Dravídi, Eva, evra, Evrópa, farvi, gvava, Júgóslavía, kavaler, kíví, levíti, Malaví, Moldavía, ólíva (einnig ólífa), prívat, próvólóneostur, revía, savannabelti, salvi, skavanki, Slavi, Taívan

Ýmsar undantekningar eru þó frá því að framburði sé fylgt um ritun aðkomuorða, til dæmis trafali, moldóvskur, nevtróna.

7.3.5 Ef v-hljóð fer á undan g skal fara eftir uppruna um ritun þess

Ef v-hljóð fer á undan g inni í orði er ritað f ef það er í stofninum sem orðið er leitt af:

• göfga, göfgi (af göfugur), höfgi (af höfugur), lífga, lífgun (af líf), laufgast (af lauf), þýfga (af þjófur, sbr. þýfi)

Athugið að ritað er v í orðunum frjóvga, frjóvgun (af frjór) og sljóvga (af sljór) af því að v-hljóðið þar tilheyrði upprunalega viðskeyti.

7.4 f eða v í nöfnum

Valfrjálst er hvort ritað er v eða f í eftirfarandi nöfnum:

Elva _ _ Elfa

Elvar _ _ Elfar

Gústav _ _ Gústaf

Jörvi _ _ Jörfi

Svava _ _ Svafa

Svavar _ _ Svafar

Nauðsynlegt er að gæta að þeim rithætti sem nafnberar viðhafa sjálfir.

7.5 fl – bl – ffl – vl

Orð sem borin eru fram með bl eru vanalega rituð með fl.

• afl, dauðyfli, dufl, Dyflinn, dýflissa, efla, fafla, fíflast, kartafla, kefla, tafl, truflun, vafla

Nokkur orð hafa ritháttinn bl og eru þau annaðhvort aðkomuorð, til dæmis rúbla, eða hljóðlíkingar, til dæmis babl.

• babl, babla, Biblía, dobl, dobla, mubla, obláta, rúbla

Flest orð sem borin eru fram með fl inni í orði eru rituð með ffl.

• karaffla (einnig karafla), múfflonfé, riffla, rifflaður, rafflesía, taffla, triffli, trufflusveppur, vaffla, vöfflujárn

Athugið að ritað er teflon.

Orðið rövl og skyld orð (rövla, rövlari) er ritað þannig.

7.6 fn/m

Orð sem borin eru fram með bn eru rituð með fn. Undantekning er orðið þybbni og nokkrar beygingarmyndir lo. þybbinn.

• áhöfn, efni, hrafn, höfn, jafn, nefna, ofn, rifna, safna, sofna, stofnun, svefn, tyrfni

Í þátíð og lýsingarhætti þátíðar af sögnum með fn í nafnhætti skal rita fn þótt það sé borið fram sem m.

efndi, efnt (af efna)

hefndi, hefnt (af hefna)

nefndi, nefnt (af nefna)

Sama máli gegnir um nafnorð leidd með tannhljóðsviðskeyti af þessum sögnum, svo og hvorugkynið af lýsingarorðinu jafn.

• efndir, hefnd, nefnd, jafnt

8. g

8.1 Aðalregla

Bókstafurinn g táknar ólík hljóð eins og heyrist til dæmis með samanburði orðanna gala og laga. Yfirlit yfir helstu tilbrigði:

grunur og gefa: Hér er lokhljóð, sem myndast þannig að tungan leggst alveg upp að gómnum örskamma stund og lokar þannig fyrir allt loftstreymi.

saga og sagt: Hér er önghljóðs-g, sem myndast þannig að loftið smýgur út gegnum öng (þrengsli) og nokkurs konar hvæs heyrist.

skóg og birgðir: Hér heyrist oft ekkert g-hljóð, eða mjög dauft.

segja, laugin og skógi: Hér heyrist j-hljóð.

Ekki heyrist alltaf munur á g og gg í framburði, til dæmis á undan öðrum samhljóða í sagt og byggt.

Í framburði geta g og l eða n í hljóðasamböndunum gl og gn víxlast og g orðið mjög ógreinilegt, til dæmis í rigndi og sigldi.

Reglur um ritun g eru nokkuð mismunandi eftir því hvort í hlut eiga nafnorð og lýsingarorð, veikar sagnir eða sterkar sagnir. Algengast er að rita g í öllum myndum orðs ef það heyrist í einhverri beygingarmynd þess, en oft þarf að leita skyldra orða. Í allmörgum sögnum er þó g í sumum beygingarmyndum en ekki öðrum. Gæta þarf sérstaklega að stafavíxlum og hljóðaumhverfi þar sem g er sérlega ógreinilegt.

8.2 g heyrist oft illa eða ekki á eftir á, ó og ú, einnig á undan i og j

Á eftir á, ó og ú og á undan i og j þarf oft að leita að öðrum beygingarmyndum eða skyldum orðum til að finna hvort rita á g. Ef það dugir ekki þarf að leita til orðabóka.

Ef uppflettimynd nafnorða og lýsingarorða í orðabók hefur g er það ritað í öllum beygingarmyndum, til dæmis bljúgir af bljúgur og hrúgur af hrúga. Í flestum sögnum er ritað g í öllum myndum ef það heyrist í einhverri beygingarmynd eða finnst í skyldu orði. Athuga þarf sérstaklega þátíðarmyndir sagnanna þiggja (sjá § 8.5.2), flá, slá og hlæja (sjá § 8.6.4) og draga, liggja og vega (sjá § 8.6.3).

8.2.1 g eða ekki á eftir á, ó og ú

Á eftir á, ó og ú heyrist g varla eða ekki. Það er til að mynda ekki framburðarmunur á orðunum lóga (‘aflífa’) og lóa (fugl). Athuga þarf sérstaklega að f getur líka verið ógreinilegt á eftir þessum hljóðum þannig að lófa (af lófi) hljómar líka eins og þessi orð. Leita þarf annarra beygingarmynda eða skyldra orða og oft þarf að styðjast við orðabók:

• bljúgur, bjúga, fágaður, hógvær, hrúga, krógi, kúga, lóga, ljúga, lúga, nógur, plága, skógur, slóg, þágufall

8.2.2 g eða ekki á undan i og j

Á undan i og j heyrist ekki hvort g er í stofni. Ekki er framburðarmunur á orðunum æi (upphrópun) og ægi (þolfall/þágufall af ægir). Leita þarf annarra beygingarmynda eða skyldra orða:

• baugi (sbr. baugur), lygi (sbr. lygar, lygasaga), leigjandi (sbr. leiga)

Ef skyld orð finnast ekki þarf að leita í orðabók, sbr. til dæmis ægir.

8.3 Stafavíxl verða í hljóðasamböndunum gl og gn

Víxl gl/lg og gn/ng, með veikum framburði g eða brottfalli, verða einkum í þátíð veikra sagna, sbr. sigldi, rigndi (sbr. sigla, rigna). Ritháttur er þá eins og í nafnhættinum. Slík víxl koma einnig fyrir í fleiri orðum, til dæmis gegndarlaus (sbr. gegna). Sjá um stafavíxl í § 20.

8.4 Nafnorð og lýsingarorð: Ritað er g ef það heyrist í einhverri beygingarmynd orðs eða skyldum orðum

8.4.1 Ef g heyrist í einhverri beygingarmynd orðs er það ritað í öllum beygingarmyndum með og án greinis:

		NAFNORÐ
ET.	NF. (hér er)	múgur	lygi	laug	laugin
	ÞF. (um)	múg	lygi	laug	laugina
	ÞGF. (frá)	múgi	lygi	laug	lauginni
	EF. (til)	múgs	lygi	laugar	laugarinnar
FT.	NF. (hér eru)	múgar	lygar	laugar	laugarnar
	ÞF. (um)	múga	lygar	laugar	laugarnar
	ÞGF. (frá)	múgum	lygum	laugum	laugunum
	EF. (til)	múga	lyga	lauga	lauganna

		LÝSINGARORÐ
ET.	NF. (hér er)	lágur	nógur	þægur
	ÞF. (um)	lágan	nógan	þægan
	ÞGF. (frá)	lágum	nógum	þægum
	EF. (til)	lágs	nógs	þægs
FT.	NF. (hér eru)	lágir	nógir	þægir
	ÞF. (um)	lága	nóga	þæga
	ÞGF. (frá)	lágum	nógum	þægum
	EF. (til)	lágra	nógra	þægra

Fleiri dæmi um orð þar sem g er ritað í öllum beygingarmyndum:

• NAFNORÐ: dagur, deig, gagn, hagur, leg, logi, lögur, plógur, rúgur, sægur, tregi, víg

• LÝSINGARORÐ: bljúgur, fagur, magur, nægur, ragur, slægur, viljugur

8.4.2 Ritað er g ef það heyrist í skyldu orði:

• bágindi (sbr. bágur, bágt), birgðir/birgða (sbr. birgur, birgja), einvígi (sbr. víg), fiskgengd (sbr. ganga), gegndarlaus (sbr. gegna), leigjandi (sbr. leiga), þægindi (sbr. þægur)

8.5 Veikar sagnir: Ef g heyrist í einhverri kennimynd er það ritað í öllum beygingarmyndum, eins þótt hljóðavíxl eða brottfall verði í framburði

Veikar sagnir enda á -aði, -ði, -di eða -ti í þátíð 1. persónu eintölu:

ég sagaði, ég sagði, ég samdi, ég synti.

Kennimyndir veikra sagna eru þrjár og þær má finna með því að setja sögnina í samhengi:

að saga – ég sagaði (í gær) – ég hef sagað

8.5.1 Ef g heyrist í einhverri kennimynd er það ritað í öllum beygingarmyndum:

NAFNHÁTTUR	ÞÁTÍÐ	LÝSINGARHÁTTUR ÞÁTÍÐAR	EINNIG
duga	dugði	dugað	dygði, dygðir, dygðuð o.s.frv.
leigja	leigði	leigt	leigjum, leigi, leigið o.s.frv.
segja	sagði	sagt	segjum, segi, segið o.s.frv.
þegja	þagði	þagað	þegjum, þegi, þegið o.s.frv.
sveigja	sveigði	sveigt	sveigjum, sveigi, sveigið o.s.frv.
rægja	rægði	rægt	rægjum, rægi, rægið o.s.frv.

8.5.2 Í þátíð heyrast tvö g ekki alltaf, ritháttur er oftast eins og í nafnhættinum:

NAFNHÁTTUR	ÞÁTÍÐ	LÝSINGARHÁTTUR ÞÁTÍÐAR
byggja	byggði	byggt
hugga	huggaði	huggað
skyggna	skyggndi	skyggnt
tryggja	tryggði	tryggt
tyggja	tuggði	tuggið
yggla	yggldi	ygglt

Undantekningar frá þessu eru sagnirnar hyggja og leggja, sem ritaðar eru með g í þátíð og þiggja sem beygist óreglulega:

FRAMSÖGUHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (ég)	hygg	hugði	legg	lagði	þigg	þáði
	2. (þú)	hyggur	hugðir	leggur	lagðir	þiggur	þáðir
	3. (hann)	hyggur	hugði	leggur	lagði	þiggur	þáði
FT.	1. (við)	hyggjum	hugðum	leggjum	lögðum	þiggjum	þáðum
	2. (þið)	hyggið	hugðuð	leggið	lögðuð	þiggið	þáðuð
	3. (þeir)	hyggja	hugðu	leggja	lögðu	þiggja	þáðu

VIÐTENGINGARHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (þótt ég)	hyggi	hygði	leggi	legði	þiggi	þægi
	2. (þótt þú)	hyggir	hygðir	leggir	legðir	þiggir	þægir
	3. (þótt hann)	hyggi	hygði	leggi	legði	þiggi	þægi
FT.	1. (þótt við)	hyggjum	hygðum	leggjum	legðum	þiggjum	þægjum
	2. (þótt þið)	hyggið	hygðuð	leggið	legðuð	þiggið	þægjuð
	3. (þótt þeir)	hyggi	hygðu	leggi	legðu	þiggi	þægju

8.5.3 Í þátíð geta gl/lg og gn/ng víxlast í framburði eða g-hljóðið horfið, ritháttur er þá eins og í nafnhættinum. Sjá § 20.

8.6 Sterkar sagnir: Yfirleitt heyrist í framburði hvort rita á g en frá því eru nokkrar undantekningar

Sterkar sagnir eru endingarlausar í þátíð 1. og 3. persónu eintölu en enda á -st í þátíð 2. persónu eintölu: ég beit (1. persóna), þú beist (2. persóna), hann/hún/það beit (3. persóna).

Kennimyndir sterkra sagna eru fjórar sem finna má með því að setja sögnina í samhengi:

að bíta – ég beit – við bitum – ég hef bitið

8.6.1 Yfirleitt heyrist í framburði nafnháttar hvort rita á g:

1. KENNIMYND	2. KENNIMYND	3. KENNIMYND	4. KENNIMYND
hníga	hneig	hnigum	hnigið
síga	seig	sigum	sigið
stíga	steig	stigum	stigið
syngja	söng	sungum	sungið

Athugið að auk þátíðarmyndanna hneig og steig eru einnig til myndirnar hné og sté.

8.6.2 Í fljúga, ljúga, sjúga og smjúga er ritað g í öllum myndum þó að það sé ógreinilegt í nafnhætti og viðtengingarhætti:

1. KENNIMYND	2. KENNIMYND	3. KENNIMYND	4. KENNIMYND	EINNIG
fljúga	flaug	flugum	flogið	flygi, flygjum o.s.frv.
ljúga	laug	lugum	logið	lygi, lygjum o.s.frv.
sjúga	saug	sugum	sogið	sygi, sygjum o.s.frv.
smjúga	smaug	smugum	smogið	smygi, smygjum o.s.frv.

8.6.3 Í draga, liggja og vega er ekki ritað g í 2. kennimynd og öðrum myndum þátíðar eintölu í framsöguhætti.

1. KENNIMYND	2. KENNIMYND	3. KENNIMYND	4. KENNIMYND
draga	dró	drógum	dregið
liggja	lá	lágum	legið
vega	vó	vógum	vegið

Athugið þó að g er ritað í þátíð fleirtölu í framsöguhætti og í öllum myndum viðtengingarháttar.

FRAMSÖGUHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (ég)	dreg	dró	ligg	lá	veg	vó
	2. (þú)	dregur	dróst	liggur	lást	vegur	vóst
	3. (hann)	dregur	dró	liggur	lá	vegur	vó
FT.	1. (við)	drögum	drógum	liggjum	lágum	vegum	vógum
	2. (þið)	dragið	dróguð	liggið	láguð	vegið	vóguð
	3. (þeir)	draga	drógu	liggja	lágu	vega	vógu

VIÐTENGINGARHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (þótt ég)	dragi	drægi	liggi	lægi	vegi	vægi
	2. (þótt þú)	dragir	drægir	liggir	lægir	vegir	vægir
	3. (þótt hann)	dragi	drægi	liggi	lægi	vegi	vægi
FT.	1. (þótt við)	drögum	drægjum	liggjum	lægjum	vegum	vægjum
	2. (þótt þið)	dragið	drægjuð	liggið	lægjuð	vegið	vægjuð
	3. (þótt þeir)	dragi	drægju	liggi	lægju	vegi	vægju

8.6.4 Í flá, slá og hlæja er ekki ritað g í 1. og 2. kennimynd:

1. KENNIMYND	2. KENNIMYND	3. KENNIMYND	4. KENNIMYND
flá	fló	flógum	flegið
slá	sló	slógum	slegið
hlæja	hló	hlógum	hlegið

Einnig er ritað g í öllum myndum viðtengingarháttar:

FRAMSÖGUHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (ég)	flæ	fló	slæ	sló	hlæ	hló
	2. (þú)	flærð	flóst	slærð	slóst	hlærð	hlóst
	3. (hann)	flær	fló	slær	sló	hlær	hló
FT.	1. (við)	fláum	flógum	slægjum	slógum	hlæjum	hlógum
	2. (þið)	fláið	flóguð	slægið	slóguð	hlæið	hlóguð
	3. (þeir)	flá	flógu	slægja	slógu	hlæja	hlógu

VIÐTENGINGARHÁTTUR		NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ	NÚTÍÐ	ÞÁTÍÐ
ET.	1. (þótt ég)	flái	flægi	slái	slægi	hlæi	hlægi
	2. (þótt þú)	fláir	flægir	sláir	slægir	hlæir	hlægir
	3. (þótt hann)	flái	flægi	slái	slægi	hlæi	hlægi
FT.	1. (þótt við)	fláum	flægjum	sláum	slægjum	hlæjum	hlægjum
	2. (þótt þið)	fláið	flægjuð	sláið	slægjuð	hlæið	hlægjuð
	3. (þótt þeir)	flái	flægju	slái	slægju	hlæi	hlægju

8.6.5 Sagnirnar deyja, hlæja og hlægja eru vandritaðar

Sögnin deyja er g-laus í öllum myndum: deyja – dó – dóum – dáið.

Sagnirnar hlæja og hlægja hafa ólíka merkingu og beygingu. Hlæja beygist sterkt (hlæja – hló) og merkir að ‘gefa frá sér hláturhljóð’ en hlægja beygist veikt og merkir að ‘valda einhverjum hlátri’ „þetta hlægir mig“. Sjá beygingu hlæja í § 8.6.4.

9. hv og kv

9.1 Í fornu máli var gerður greinarmunur í framburði á hv og kv í upphafi orða. Þessi greinarmunur er nú horfinn úr máli meirihluta landsmanna og orð sem áður höfðu hv eru nú borin fram með kv. Þessi greinarmunur er þó enn gerður í stafsetningu. Oft getur reynst nauðsynlegt að leita stuðnings í orðabók um hvort rita skuli hv eða kv.

9.2 Fornöfn og spurnarorð eru ætíð rituð með hv:

• hvað, hvaða, hvaðan, hvar, hvenær, hver, hvernig, hversu, hví, hvílíkur, hvor, hvort

9.3 Gætið sérstaklega að þessum orðapörum:

hvalir (dýrategund) _ _ kvalir (þrautir)

hvelja (húð) _ _ kvelja (pína)

hver (uppspretta) _ _ kver (lítil bók)

hviða (roka) _ _ kviða (kvæði)

hvika (hörfa, hopa) _ _ kvika (so. hreyfast, no. hold)

hvísl (hljóðskraf) _ _ kvísl (grein)

10. j

10.1 Aðalregla: Ekki er ritað j ef j-hljóð heyrist ekki í framburði

Í íslenskri stafsetningu eru stundum skrifuð hljóð sem heyrast ekki í framburði (til dæmis g í margt). Það gildir ekki um j. Bókstafurinn j er aldrei ritaður nema j-hljóð heyrist í framburði.

10.2 Aldrei er ritað j á eftir í og ei

Bókstafurinn j er aldrei ritaður á eftir í og ei.

• Svíar, Svíum, olía, olíu, sveia, bleia (bleyja)

10.3 Ritun j á eftir k og g: Sérhljóðið á eftir ræður

10.3.1 Ritað er j ef á eftir fer a, á, ó, u, ú eða ö ef j heyrist í framburði:

• kjarr, gjall, kjáni, gjár, kjósa, gjósa, kjuði, kjúka, kjöt, gjöf

10.3.2 Ekki er ritað j ef á eftir fer e, ei, ey, i, í, y, ý eða æ (þótt j heyrist í framburði):

• kerti, geta, fangelsi, keila, geispa, keyra, geyma, reykelsi, kista, gista, kíló, Gísli, kynning, gylling, kýs, gýs, kæfa, gæfa

• hangi (af hanga), hringir (af hringja), spryngi (af springa), syngið (af syngja)

10.3.3 Ekki er ritað j ef á eftir fer e nema í fleirtölu orða sem enda á -jandi og í fleirtölu orðsins fjandi (sbr. § 3.3.2):

fylgjandi – fylgjendur, fylgjendum, fylgjenda

leigjandi – leigjendur, leigjendum, leigjenda

syrgjandi – syrgjendur, syrgjendum, syrgjenda

sækjandi – sækjendur, sækjendum, sækjenda

þiggjandi – þiggjendur, þiggjendum, þiggjenda

fjandi – fjendur, fjendum, fjenda

Athugið að ekki er ritað é á eftir k og g: ker, geta. Sjá um é í § 3.

10.4 Ritun j á undan i, a og u í endingum: Framburður og undanfarandi hljóð ráða

10.4.1 j er ritað á undan a og u samkvæmt framburði:

• segja, segjum, tækja, tækjum, hlæja, hlæjum, heyja, heyjum, hlýjar, hlýjum

Ekki er þó ritað j á undan a og u ef í eða ei fer næst á undan (sbr. § 10.2):

• Svíar, Svíum, olía, olíu, sveia, bleia (bleyja)

10.4.2 j er ritað á undan i samkvæmt framburði:

• telji, semji, venji, setji, gleðji

Ekki er þó ritað j ef g, k, ey, ý eða æ fara næst á undan (þótt j heyrist þar í framburði):

• segir, tæki, heyið, hlýir, hlæi, nýir

10.5 Ritun j á mörkum samsettra orða

Þegar fyrri hluti samsetts orðs endar á ey, ý eða æ og síðari hlutinn hefst á sérhljóða skal ekki rita j á milli orðhluta.

• heyafli, heyannir, nýafstaðinn, nýársdagur, nýorpinn, Sæunn

Undantekning er nafnið Eyjólfur sem er ritað með j þrátt fyrir regluna.

11. m og mm

Munurinn á m og mm heyrist yfirleitt vel í framburði og því er yfirleitt enginn vafi á hvort rita skuli m eða mm. Í örfáum orðum (fram, um) er þó borið fram mm þar sem ritað er einfalt m:

• fram, fram undan, fram hjá, fram yfir, Knattspyrnufélagið Fram, Framari

• um, innan um, utan um

Athugið einnig ýmiss konar samsetningar með fram og um:

• framámaður, frambjóðandi, framfarir, framkalla, framætt, framíkall, framígrip, framúrkeyrsla

• umboð, umhverfis, umsókn, ummæli

Munurinn á fram í og frammi í er oft ógreinilegur í framburði en helst í ritun; dæmi:

• grípa fram í (fyrir einhverjum)

• sitja frammi í (bílnum)

12. n og nn

12.1 Aðalregla – hvernig regla er valin

Í mörgum orðum er ýmist ritað n eða nn eftir því í hvaða falli, kyni eða tölu þau eru. Þessi munur heyrist ekki alltaf í framburði. Í einkvæðum orðum eins og steinn og minn er ritað n í sumum fallmyndum en nn í öðrum, en þar heyrist munurinn á n og nn í framburði. Þessi orð má nota til leiðsagnar um fjölda annarra orða þar sem þessi munur heyrist ekki. Til hægðarauka verður hér stundum talað um minn-regluna og steins-regluna:

fornöfn > sjá § 12.2 (minn-reglan)

greinir > sjá § 12.2 (minn-reglan)

lýsingarorð sem enda á -inn > sjá § 12.3 (minn-reglan)

lýsingarhættir sem enda á -inn > sjá § 12.3 (minn-reglan)

karlkynsnafnorð sem enda á -ann, -inn, -unn > sjá § 12.4 (steins-reglan)

Í mörgum orðum sem enda á -an, -un eða -unn eru alltaf rituð jafnmörg n en ekki heyrist í framburði hvort þar skal rita n eða nn. > Sjá § 12.6.

12.2 Greinirinn hefur jafnmörg n og minn/mín (minn-reglan)

Lausi greinirinn með nn/n er hinn (í karlkyni) og hin (í kvenkyni):

hinn góði maður

hin góða kona

Viðskeyttur greinir bætist aftan við nafnorð:

hestur – (hann) hesturinn

kría – (hún) krían

Greinir (bæði laus og viðskeyttur) er ritaður með jafnmörgum n-um og eru í orðunum minn/mín. Dæmi:

		KARLKYN		KVENKYN		HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	hesturinn	minn	krían	mín	húsið	mitt
	ÞF. (um)	hestinn	minn	kríuna	mína	húsið	mitt
	ÞGF. (frá)	hestinum	mínum	kríunni	minni	húsinu	mínu
	EF. (til)	hestsins	míns	kríunnar	minnar	hússins	míns
FT.	NF. (hér eru)	hestarnir	mínir	kríurnar	mínar	húsin	mín
	ÞF. (um)	hestana	mína	kríurnar	mínar	húsin	mín
	ÞGF. (frá)	hestunum	mínum	kríunum	mínum	húsunum	mínum
	EF. (til)	hestanna	minna	kríanna	minna	húsanna	minna

Nokkur dæmi:

Maðurinn minn sá kríuna mína.

Stúlkan mín tók bátinn minn.

Hundinum mínum var illa við músina mína.

Bíll konunnar minnar er nýrri en bíll kennarans míns.

Athugið sérstaklega karlkynsorð og kvenkynsorð sem enda á löngu sérhljóði í þf. et. án greinis: (um) skó, sjó, snjó; (um) brú, kló, tá. Viðskeytti greinirinn í þessum orðum er ritaður með jafnmörgum n-um og eru í orðunum minn/mín.

		KARLKYN		KVENKYN
ET.	NF. (hér er)	skórinn	minn	táin	mín
	ÞF. (um)	skóinn	minn	tána	mína
	ÞGF. (frá)	skónum	mínum	tánni	minni
	EF. (til)	skósins	míns	táarinnar	minnar
FT.	NF. (hér eru)	skórnir	mínir	tærnar	mínar
	ÞF. (um)	skóna	mína	tærnar	mínar
	ÞGF. (frá)	skónum	mínum	tánum	mínum
	EF. (til)	skónna	minna	tánna	minna

Nokkur dæmi:

Hún hljóp yfir brúna (mína).

Þau léku sér í snjónum (mínum).

Hann flýtti sér í skóna (mína).

Hann meiddi sig í tánum (mínum).

12.3 Lýsingarorð og lýsingarhættir sem enda á -inn hafa jafnmörg n og minn/mín

12.3.1 Lýsingarorð (til dæmis fyndinn) og lýsingarhættir af sögnum (til dæmis kominn af sögninni koma) hafa jafnmörg n og minn/mín:

		KARLKYN		KVENKYN		HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	fyndinn	minn	fyndin	mín	fyndið	mitt
	ÞF. (um)	fyndinn	minn	fyndna	mína	fyndið	mitt
	ÞGF. (frá)	fyndnum	mínum	fyndinni	minni	fyndnu	mínu
	EF. (til)	fyndins	míns	fyndinnar	minnar	fyndins	míns
FT.	NF. (hér eru)	fyndnir	mínir	fyndnar	mínar	fyndin	mín
	ÞF. (um)	fyndna	mína	fyndnar	mínar	fyndin	mín
	ÞGF. (frá)	fyndnum	mínum	fyndnum	mínum	fyndnum	mínum
	EF. (til)	fyndinna	minna	fyndinna	minna	fyndinna	minna

Nokkur dæmi:

Pósturinn er kominn (minn).

Maðurinn er hnugginn (minn).

Ég hitti fyndinn (minn) mann.

Það er ekki hlýðinna (minna) hunda siður að gjamma að fólki.

Tónleikar lengra kominna (minna) nemenda verða á sunnudaginn.

Skútan er farin (mín).

Ströndin er sendin (mín).

Konan er fyndin (mín).

Ég hitti langt að komna (mína) stúlku.

Bókasafnið kvartaði yfir illa farinni (minni) bókinni.

Allir vildu hlýða á ræðu svo fyndins (míns) manns.

Mikil umræða skapaðist vegna nýútkominnar (minnar) bókar.

12.3.2 Undantekning: Fornafnið enginn.

		KARLKYN		KVENKYN		HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	enginn	minn	engin	mín
	ÞF. (um)	engan	sbr. góðan
FT.	NF. (hér eru)					engin	mín
	ÞF. (um)					engin	mín

Athugið að fornafnið enginn hefur jafnmörg n og minn í nf. et. í karlkyni (enginn) og kvenkyni (engin) og nf./þf. ft. í hvorugkyni (engin). Aftur á móti er eitt n í þf.et. í karlkyni (engan) eins og í flestum sterkum lýsingarorðum (góðan; sjá § 12.6.1).

12.4 Karlkynsnafnorð sem enda á -ann, -inn, -unn hafa jafnmörg n og eru í beygingu orðsins steinn (steins-reglan)

12.4.1 Í nafnorðum sem enda á -ann (til dæmis aftann), -inn (til dæmis himinn) og -unn (til dæmis morgunn) er aðeins ritað nn í nefnifalli eintölu: aftann, himinn, morgunn. Í öllum öðrum föllum er n: (um) aftan, (á) himni, (til) morguns. Munurinn heyrist ekki í framburði en n-in eru jafnmörg og í beygingu orðsins steinn:

ET.	NF. (hér er)	aftann	himinn	morgunn	steinn
	ÞF. (um)	aftan	himin	morgun	stein
	ÞGF. (frá)	aftni	himni	morgni	steini
	EF. (til)	aftans	himins	morguns	steins

Nokkur dæmi:

Þetta er fallegur aftann (steinn).

Í húsinum er hlaðinn arinn (steinn).

Þvílíkur himinn (steinn)!

Hún þykist hafa himin (stein) höndum tekið.

Hann er búinn að koma miklu í verk þó að enn sé aðeins morgunn (steinn).

Á morgun (stein) segir sá lati.

Þetta gerðist um morgun (stein).

Stúlkan sá jötun (stein) og varð hrædd.

12.4.2 Karlmannsnöfn sem enda á -inn eða -unn beygjast eins og steinn:

ET.	NF. (hér er)	Héðinn	Kristinn	Auðunn	steinn
	ÞF. (um)	Héðin	Kristin	Auðun	stein
	ÞGF. (frá)	Héðni	Kristni	Auðuni	steini
	EF. (til)	Héðins	Kristins	Auðuns eða Auðunar	steins

Athugið að bæði er til Auðunn og Auðun. Auðun hefur n í öllum beygingarmyndum.

Athugið. Karlmannsnafnið Kristinn fylgir steins-reglunni (Kristinn, um Kristin) en lýsingarorðið kristinn fylgir minn-reglunni (kristinn maður, um kristinn mann).

12.5

Þegar greinir bætist við orð sem enda á -ann, -inn, -unn gildir steins-reglan (sjá § 12.4) um þau en minn-reglan (sjá § 12.3) um greininn sem bætist við:

ET.	NF. (hér er)	aftanninn	himinninn	morgunninn	steinn	minn
	ÞF. (um)	aftaninn	himininn	morguninn	stein	minn
	ÞGF. (frá)	aftninum	himninum	morgninum	steini	mínum
	EF. (til)	aftansins	himinsins	morgunsins	steins	míns
FT.	NF. (hér eru)	aftnarnir	himnarnir	morgnarnir	steinar	mínir
	ÞF. (um)	aftnana	himnana	morgnana	steina	mína
	ÞGF. (frá)	öftnunum	himnunum	morgnunum	steinum	mínum
	EF. (til)	aftnanna	himnanna	morgnanna	steina	minna

Nokkur dæmi:

Aftanninn er fagur.

Gæsin flýgur um aftaninn.

Það er engu líkara en himinninn logi.

Hún horfði heilluð upp í himininn.

Morgunninn flýgur frá mér.

Hún fór út um morguninn.

12.6 Í sumum orðum er alltaf sami fjöldi n – ýmist alltaf n eða alltaf nn

12.6.1 Alltaf n

Eftirfarandi flokkar orða hafa alltaf eitt n:

– kvenkynsnafnorð sem enda á -an eða -un: skemmtan, skipan; köllun, seinkun, athugun, bölvun, blessun o.fl.

– hvorugkynsnafnorð sem enda á -an eða -in: gaman, fargan, líkan; feðgin, megin, mæðgin

– nöfn sem enda á -an: Kjartan, Natan, Kvaran, Kiljan, Kjaran, Satan

ET.	NF. (hér er)	seinkun	líkan	Kjartan
	ÞF. (um)	seinkun	líkan	Kjartan
	ÞGF. (frá)	seinkun	líkani	Kjartani
	EF. (til)	seinkunar	líkans	Kjartans
FT.	NF. (hér eru)	seinkanir	líkön
	ÞF. (um)	seinkanir	líkön
	ÞGF. (frá)	seinkunum	líkönum
	EF. (til)	seinkana	líkana

– lýsingarorð í þf. et. í karlkyni: (um) góðan, vondan, haltan, beinan, greindan, heimskan

– fornöfn í þf. et. í karlkyni: (um) þennan, annan, engan

ET.	NF. (hér er)	góður	annar
	ÞF. (um)	góðan	annan
	ÞGF. (frá)	góðum	öðrum
	EF. (til)	góðs	annars

– atviksorð: héðan, hvaðan, innan, utan, sunnan, norðan

12.6.2 Alltaf nn

Eftirfarandi flokkar orða hafa alltaf nn:

– kvenkynsnafnorðin einkunn, forkunn, miskunn og vorkunn

– kvenmannsnöfn sem enda á -unn: Þórunn, Sæunn, Ingunn

ET.	NF. (hér er)	einkunn	Þórunn
	ÞF. (um)	einkunn	Þórunni
	ÞGF. (frá)	einkunn	Þórunni
	EF. (til)	einkunnar	Þórunnar
FT.	NF. (hér eru)	einkunnir
	ÞF. (um)	einkunnir
	ÞGF. (frá)	einkunnum
	EF. (til)	einkunna

Nokkur dæmi:

Hann leit á einkunnir Þórunnar.

Hún virti Sæunni þetta til vorkunnar.

Hún sýndi Ingunni og Þórunni miskunn.

Undantekning er nafnið Gefjun sem endar á n í allri beygingunni.

12.7 en og enn

Smáorðin en og enn falla oft saman í framburði en þeim er þó haldið aðgreindum í stafsetningu.

Smáorðið en tengir saman setningar, er notað með samanburðarorðum (stærri en) og til áherslu; til dæmis:

Hestar hneggja en kýr baula.

Hekla er hærri en Esjan.

en fallegt!, en sú ósvífni!

Smáorðið enn er notað í merkingunni enn þá og með samanburðarorðum (enn stærri); til dæmis:

ekki kominn enn

enn betur, enn stærri, enn fremur

Hafa má fyrir þumalfingursreglu að ritað sé enn ef hægt er að setja enn þá í þess stað; annars skuli rita en.

13. ps, pt, ppt eða fs, ft

13.1

Í framburði verða p og pp oft að f á undan s eða t. Meginreglan er sú að ekki er ritað p eða pp á undan s eða t nema p eða pp sé að finna í öðrum myndum orðsins eða í skyldum orðum.

13.2 p, pp eða f á undan s

13.2.1 p og pp á undan s

Á undan eignarfallsendingunni -s geta p og pp orðið að f í framburði. Eigi að síður er ritað p eða pp þar eins og í öðrum myndum orðsins. Dæmi:

djúps, djúpsins (sbr. djúp)

hóps, hópsins (sbr. hópur)

óps, ópsins (sbr. óp)

skips, skipsins (sbr. skip)

tæps (sbr. tæpur)

þreps, þrepsins (sbr. þrep)

happs, happsins (sbr. happ)

kapps, kappsins (sbr. kapp)

klapps, klappsins (sbr. klapp)

kropps, kroppsins (sbr. kroppur)

slopps, sloppsins (sbr. sloppur)

topps, toppsins (sbr. toppur)

Ef vafi leikur á hvort rita á p eða f á undan s má oft fá stuðning af skyldum orðum:

• glópska (sbr. glópur)

13.2.2 f á undan s

Oft er ritað f á undan s (eins og það er borið fram) og oft fær ritháttur með f jafnframt stuðning af skyldum orðum með f. Dæmi:

• efstur (sbr. efri), hrifsa (sbr. hrífa), ofsi (sbr. of), vafstur (sbr. vefja)

Oft er þó ekki augljós skyldleiki við önnur orð með f eða þá að um er að ræða aðkomuorð þar sem stafsetning hefur verið löguð að íslenskum framburði. Í þeim tilvikum er gott að leita til orðabóka. Dæmi:

• gifs, glefs, glefsa, krafs (sbr. krafla), rifs, snafs, tafs, ufs, ufsi

Hér skal líka minnt á þá meginreglu að ekki er ritað p eða pp á undan s nema p eða pp sé að finna í öðrum myndum orðsins eða í skyldum orðum.

13.3 p, pp eða f á undan t

13.3.1 p og pp á undan t

Oft verða p og pp að f á undan t í framburði í þátíð og lýsingarhætti þátíðar veikra sagna. Jafnan má þó finna p eða pp í nafnhætti og nútíð þessara sagna og fá þannig leiðsögn um rithátt.

Dæmi um veikar sagnir með p á undan t:

dreypti, dreypt (sbr. dreypa)

gapti (sbr. gapa)

greypti, greypt (sbr. greypa)

hleypti, hleypt (sbr. hleypa)

lapti (sbr. lepja)

tæpti, tæpt (sbr. tæpa)

æpti, æpt (sbr. æpa)

Athugið að p getur horfið alveg í framburði ef það er á milli t og annars samhljóðs. Það hverfur þó ekki úr ritmyndinni:

herpti, herpt (sbr. herpa)

skerpti, skerpt (sbr. skerpa)

verpti, verpt (sbr. verpa)

Dæmi um veikar sagnir með pp á undan t:

hneppti, hneppt (sbr. hneppa)

kippti, kippt (sbr. kippa)

klippti, klippt (sbr. klippa)

kreppti, kreppt (sbr. kreppa)

sleppti, sleppt (sbr. sleppa)

steypti, steypt (sbr. steypa)

Oft verða p og pp að f í framburði á undan t í hvorugkyni lýsingarorða. Þar má þó reiða sig á p eða pp í öðrum myndum lýsingarorðsins. Dæmi:

djúpt (sbr. djúpur) _ _ knappt (sbr. knappur)

gljúpt (sbr. gljúpur) _ _ krappt (sbr. krappur)

tæpt (sbr. tæpur) _ _ slappt (sbr. slappur)

Stundum þarf að reiða sig alfarið á skyld orð:

dýpt (sbr. djúpur, dýpi)

kúptur (sbr. kúpa)

skipta, skipting (sbr. skipa, skipun)

svipta, svipting (sbr. svipa)

yppta (sbr. yppa, upp)

13.3.2 f á undan t

Oft er líka ritað f á undan t (eins og það er borið fram) og oft fær ritháttur með f jafnframt stuðning af skyldum orðum með f. Dæmi:

• gifta, gifting (sbr. gefa), kleift (sbr. kleifur, klífa; kleift fjall), kleyft (sbr. kleyfur, kljúfa; kleyft timbur), líft (sbr. líf), lyfta, lyfting (sbr. loft), rifta (sbr. rífa), vansvefta (sbr. sofa), skaft (sbr. skafa), skrift (sbr. skrifa)

Oft er þó ekki augljós skyldleiki við önnur orð með f og þá er gott að leita til orðabóka. Minna má á meginregluna að ekki er ritað p eða pp á undan t nema p eða pp sé að finna í öðrum myndum orðsins eða í skyldum orðum.

14. r og rr

14.1

Í mörgum orðum er ýmist ritað r eða rr eftir því í hvaða falli, kyni eða tölu þau eru. Þessi munur heyrist ekki alltaf í framburði. Sums staðar verður r líka ógreinilegt í framburði eða hverfur jafnvel alveg en er samt haldið í stafsetningu.

14.2 Á eftir áherslusérhljóði heyrist munur r og rr yfirleitt vel

14.2.1 Munurinn á r og rr heyrist yfirleitt vel í framburði næst á eftir áherslusérhljóði, eins og í þessum orðum:

stór, (um) stóran, (frá) stórri, (til) stórrar, (til) stórra

blár, (frá) blárri, (til) blárrar, (til) blárra

hver, (frá) hverjum, (frá) hverri, (til) hverrar, (til) hverra

barr, (frá) barri, (til) barrs

kjarr, (frá) kjarri, (til) kjarrs

Nokkur dæmi:

Hún las í stórri, blárri bók og naut hverrar mínútu.

Þar stóð stór, blár bíll.

Hverra manna ert þú?

14.2.2 Athugið þó miðstigsmyndina fleiri sem ætíð er rituð með r þótt hún sé stundum borin fram með rr. Dæmi:

Kostirnir eru fleiri og meiri en ókostirnir.

Hér er fleira fólk en í fyrra.

14.2.3 Nafnorðið styr er ritað með r (en ekki með rr). Dæmi:

Um það stendur styrinn.

14.2.4 Athugið sérstaklega lýsingarorðin kyrr og þurr og miðstigsmyndirnar fyrr og verr sem alltaf eru ritaðar með rr þótt þær séu stundum bornar fram með r. Ritað er rr í öllum beygingarmyndum kyrr og þurr, eins og sýnt er í töflunni hér á eftir.

		KARLKYN	KVENKYN	HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	kyrr	kyrr	kyrrt
	ÞF. (um)	kyrran	kyrra	kyrrt
	ÞGF. (frá)	kyrrum	kyrri	kyrru
	EF. (til)	kyrrs	kyrrar	kyrrs
FT.	NF. (hér eru)	kyrrir	kyrrar	kyrr
	ÞF. (um)	kyrra	kyrrar	kyrr
	ÞGF. (frá)	kyrrum	kyrrum	kyrrum
	EF. (til)	kyrra	kyrra	kyrra

14.3 Á eftir áhersluléttum sérhljóðum heyrist munur á r og rr illa

Munurinn á r og rr heyrist yfirleitt ekki vel í framburði á eftir áhersluléttu sérhljóði (sérhljóði sem stendur ekki í áhersluatkvæði), eins og í þessum orðum:

• annar, önnur, (frá) annarri, (til) annarrar, (til) annarra

• einhver, (frá) einhverri, (til) einhverrar, (til) einhverra

• nokkur, (frá) nokkurri, (til) nokkurrar, (til) nokkurra

• fagur, fögur, (frá) fagurri, (til) fagurrar, (til) fagurra

• lipur, (frá) lipurri, (til) lipurrar, (til) lipurra

• snotur, (frá) snoturri, (til) snoturrar, (til) snoturra

Í þessum orðum og öðrum álíka eru rituð jafnmörg r og í lýsingarorðinu stór og því má hafa stór til leiðsagnar. Dæmi:

		KARLKYN		KVENKYN		HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	nokkur	stór	nokkur	stór	nokkurt	stórt
	ÞF. (um)	nokkurn	stóran	nokkra	stóra	nokkurt	stórt
	ÞGF. (frá)	nokkrum	stórum	nokkurri	stórri	nokkru	stóru
	EF. (til)	nokkurs	stórs	nokkurrar	stórrar	nokkurs	stórs
FT.	NF. (hér eru)	nokkrir	stórir	nokkrar	stórar	nokkur	stór
	ÞF. (um)	nokkra	stóra	nokkrar	stórar	nokkur	stór
	ÞGF. (frá)	nokkrum	stórum	nokkrum	stórum	nokkrum	stórum
	EF. (til)	nokkurra	stórra	nokkurra	stórra	nokkurra	stórra

Nokkur dæmi:

Þar mætti hann tröllkerlingu nokkurri (stórri).

Þau sigldu til eyjar nokkurrar (stórrar).

Hún þráði að komast í nokkurra (stórra) daga sumarleyfi.

Undantekning: þessi. Í myndum orðsins þessi er alltaf r (aldrei rr) eins og hér er sýnt:

		KARLKYN	KVENKYN	HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	þessi	þessi	þetta
	ÞF. (um)	þennan	þessa	þetta
	ÞGF. (frá)	þessum	þessari	þessu
	EF. (til)	þessa	þessarar	þessa
FT.	NF. (hér eru)	þessir	þessar	þessi
	ÞF. (um)	þessa	þessar	þessi
	ÞGF. (frá)	þessum	þessum	þessum
	EF. (til)	þessara	þessara	þessara

Nokkur dæmi:

Hún lék í þessari mynd; hann lék í einhverri annarri.

Ég hef oft komið til þessarar borgar; förum til einhverrar annarrar.

Enginn þekkti til þessara manna.

14.4 Í sumum orðum fellur r brott í framburði

14.4.1 Sums staðar verður r ógreinilegt eða hverfur alveg í framburði en helst í stafsetningu. Þetta á aðallega við um efsta stig nokkurra lýsingarorða og atviksorða. Þar þarf að leita að stofni í frumstigsmynd eða öðrum skyldum orðum til að sannreyna að rita skuli r:

• stærstur (sbr. stór), nyrstur (sbr. norður), fyrstur (sbr. for-, fyrir), fjærstur (sbr. fjarri), verstur (sbr. verri, versna), ferskt (sbr. ferskur)

Athugið að ritað er hæstur (frumstig hár, háan, háum, hás, miðstig hærri) og skástur (miðstig skárri).

14.4.2 Í sumum orðum er oft borið fram rdl eða dl þar sem ritað er rl, eins og til dæmis í þessum orðum:

• karl, kerling, varla

Í tilvikum eins og þessum þarf oft að leita til orðabóka. Gætið einnig að orðum sem borin eru fram með dl en eru rituð með ll, eins og kalla, hella og valla. Sjá § 16.

14.4.3 Í sumum orðum er oft borið fram rdn eða dn þar sem ritað er rn, eins og til dæmis í þessum orðum:

• Árni, barn, korn, þorn

Í tilvikum eins og þessum þarf oft að leita til orðabóka. Gætið einnig að orðum sem borin eru fram með dn en eru rituð með nn, eins og einn, beinn og seinn. Sjá § 16.

15. s og ss

15.1

Í mörgum orðum er ýmist ritað s eða ss eftir því í hvaða falli, kyni eða tölu þau eru. Þessi munur heyrist ekki alltaf í framburði. Sums staðar verður s líka ógreinilegt í framburði eða hverfur jafnvel alveg en er samt haldið í stafsetningu.

15.2 Á eftir áherslusérhljóði heyrist munur s og ss yfirleitt vel

Munurinn á s og ss heyrist yfirleitt vel í framburði næst á eftir áherslusérhljóði, eins og í þessum nafnorðum og lýsingarorðum:

ás, (til) áss _ _ hús, (til) húss _ _ laus, (til) lauss

lás, (til) láss _ _ nes, (til) ness _ _ læs, (til) læss

ís, (til) íss _ _ gras, (til) grass _ _ fús, (til) fúss

bás, (til) báss _ _ gos, (til) goss _ _ vís, (til) víss

Í þessum orðum endar stofninn á einföldu s-i og í eignarfalli eintölu (í karlkyni og hvorugkyni) bætist við hann eignarfallsendingin -s: hús, til húss.

15.3 Á eftir áhersluléttum sérhljóðum heyrist munur á s og ss illa

15.3.1 Munurinn á s og ss heyrist yfirleitt ekki vel í framburði á eftir áhersluléttu sérhljóði (sérhljóði sem ekki stendur í áhersluatkvæði) og því þarf að gæta sérstaklega að ritun s og ss þar. Þetta á bæði við um samsett orð á borð við hengi-lás, eld-hús, Hofs-ós og Reykja-nes og ósamsett orð eins og til dæmis ananas og atlas. Í þessum orðum endar stofninn á einföldu s-i en í eignarfalli eintölu (í karlkyni og hvorugkyni) á -ss:

eldhús, (til) eldhúss _ _ ananas, (til) ananass

hengilás, (til) hengiláss _ _ atlas, (til) atlass

Hofsós, (til) Hofsóss _ _ gúllas, (til) gúllass

Reykjanes, (til) Reykjaness _ _ majónes, (til) majóness

_ _ bónus, (til) bónuss

_ _ kaktus, (til) kaktuss

_ _ sirkus, (til) sirkuss

_ _ kandís, (til) kandíss

15.3.2 Í fornafninu ýmis endar stofninn á einföldu s-i og því bætist eignarfallsendingin -s við stofninn:

		KARLKYN	KVENKYN	HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	ýmis	ýmis	ýmist
	ÞF. (um)	ýmsan	ýmsa	ýmist
	ÞGF. (frá)	ýmsum	ýmissi	ýmsu
	EF. (til)	ýmiss	ýmissar	ýmiss
FT.	NF. (hér eru)	ýmsir	ýmsar	ýmis
	ÞF. (um)	ýmsa	ýmsar	ýmis
	ÞGF. (frá)	ýmsum	ýmsum	ýmsum
	EF. (til)	ýmissa	ýmissa	ýmissa

Athugið sérstaklega ýmiss konar þar sem ýmis er í eignarfalli eintölu, eins og hvers og þess í hvers konar og þess konar.

15.3.3 Athugið einnig karlkynsnafnorð á borð við hirðir, læknir og hvorugkynsnafnorð eins og frelsi, kvæði og heimili sem öll fá endinguna -s í eignarfalli eintölu:

		KARLKYN	HVORUGKYN
ET.	NF. (hér er)	læknir	kvæði
	ÞF. (um)	lækni	kvæði
	ÞGF. (frá)	lækni	kvæði
	EF. (til)	læknis	kvæðis

Athugið einnig atviksorð (og forsetningar) sem enda á -is eins og til dæmis erlendis, fríhendis, réttsælis, rangsælis, umhverfis.

15.3.4 Atviksorðin innanhúss og utanhúss eru rituð með ss og samsetningar með þeim, til dæmis innanhússfótbolti, innanhússmál, innanhússskýrsla, utanhússmálning (sbr. § 15.5).

15.4 Ef stofn orðs endar á tvöföldu s-i bætist -s ekki við í eignarfalli

Í orðum þar sem stofn endar á -ss, eins og foss og hross, bætist ekki við -s í eignarfalli:

foss, (til) foss _ _ hross, (til) hross _ _ hvass, (til) hvass

Selfoss, (til) Selfoss _ _ hnoss, (til) hnoss _ _ hress, (til) hress

koss, (til) koss _ _ góss, (til) góss

kross, (til) kross _ _ hlass, (til) hlass

_ _ pláss, (til) pláss

_ _ skass, (til) skass

15.5 Um s og ss á samskeytum samsettra orða

15.5.1 Síðari hluti samsetningar hefst á s

Hefjist síðari hluti orðs á s er breytilegt hvort fyrri hlutinn er ritaður með eignarfallsendingunni -s eða ekki og verður þar að taka tillit til rithefðar og leita til orðabóka.

(1) Hefð er að rita án eignarfallsendingarinnar -s:

bú|stýra (en bús|áhald)

hrepp|stjóri (en hrepps|nefnd, hrepps|ómagi)

skip|stjóri (en skips|rúm, skips|þerna)

Reyni|staður (en Reynis|drangar, Reynis|fjara, Reynis|hólar)

Þetta gildir einnig þar sem stofn fyrri liðar endar á s:

Árnes|sýsla (en Árness|þing)

Snæfellsnes|sýsla (en Snæfellsness|prófastdæmi)

Reykjanes|skagi

Laugarnes|spítali

Langanes|strönd

Pósthús|stræti

Lárus|son

Tómas|son

Jens|son

(2) Hefð er að rita með eignarfallsendingunni -s:

félags|skapur

lands|samtök

Baróns|stígur

Egils|staðir

Vífils|staðir

(3) Valfrjálst er hvort ritað er með eignarfallsendingunni -s eða án hennar, en oftast eru þessi orð þó rituð án eignarfallsendingarinnar:

eldhús|skápur / eldhúss|skápur

eldhús|stóll / eldhúss|stóll

eldhús|störf / eldhúss|störf

(4) Atviksorðin innanhúss og utanhúss eru rituð með ss í samsetningum:

innanhúss|sími

innanhúss|skýrsla

utanhúss|sýning

15.5.2 Síðari hluti samsetningar hefst ekki á s

Hefjist síðari hluti samsetningar ekki á s sker framburður oftast úr um hvort fyrri liður skuli ritaður með eignarfallsendingunni -s eða án hennar. Vafi getur þó skapast ef stofn fyrri liðar endar á s og verður þar að taka tillit til rithefðar.

(1) Hefð er að rita án eignarfallsendingarinnar -s:

Laufás|vegur

Laugarnes|vegur

Reykjanes|braut

Reykjanes|bær

Reykjanes|fólkvangur

(2) Hefð er að rita með eignarfallsendingunni -s:

Árness|þing

Snæfellsness|prófastdæmi

(3) Valfrjálst er hvort ritað er með eignarfallsendingunni -s eða án hennar, en oftast eru þessi orð þó rituð án eignarfallsendingarinnar:

eldhús|borð (eða eldhúss|borð)

eldhús|verk (eða eldhúss|verk)

lambhús|hetta (eða lambhúss|hetta)

fjárhús|tóft (eða fjárhúss|tóft)

(4) Atviksorðin innanhúss og utanhúss eru rituð með ss í samsetningum:

innanhúss|arkitekt

innanhúss|fólk

innanhúss|fótbolti

innanhúss|mál

utanhúss|málning

Athugið sérstaklega Neskaupstaður sem er sett saman úr Nes og kaupstaður.

16. rl og ll; rn og nn; sl og sn

16.1. rl og ll

Samböndin rl og ll eru oft borin fram með d-hljóði sem ekki birtist í stafsetningu (samstöfurnar rdl og dl koma ekki fyrir í stafsetningu í ósamsettum orðum).

Dæmi um orð með rl:

• varla, karl, kerling, jarl, perla, nurla, sturla

Dæmi um orð með ll:

• hella, kalla, kollur, illur, pallur, hellingur, vellingur

Orð með rl og ll geta orðið nánast eins í framburði og þá þarf að gæta að uppruna orðanna þegar ritað er:

karla (af karl) _ _ kalla (so.)

varla _ _ valla (af völlur)

Athugið að jafnframt eru til orð með ll sem borið er fram án d-hljóðs og þau eru einnig rituð með ll:

• sellerí, pilla, troll, Kalli (af Karl), Palli (af Páll)

16.2. rn og nn

Samböndin rn og nn eru oft borin fram með d-hljóði sem ekki birtist í stafsetningu (samstöfurnar rdn og dn koma ekki fyrir í stafsetningu í ósamsettum orðum).

Dæmi um orð með rn:

• Árni, barn, korn, firn, forn, görn, örn

Dæmi um orð með nn:

• beinn, brúnn, fínn, sónn, tónn

Athugið að jafnframt er fjöldi orða þar sem nn er borið fram án d-hljóðs og þau eru einnig rituð með nn:

• annar, finna, kunnur, þennan

Athugið að ritað er rtn ef rt er að finna í skyldum orðum:

• ertni (sbr. erta), sortna (sbr. svartur)

16.3 sl og sn

Samböndin sl og sn eru oft borin fram með d-hljóði sem ekki birtist í stafsetningu (samstöfurnar sdl og sdn koma ekki fyrir í stafsetningu í ósamsettum orðum).

Dæmi um orð með sl:

• slá, sleppa, slíta, slökkva

• basl, busla, drusla, varsla, versla

Dæmi um orð með sn:

• snara, snemma, snjór, snyrta, snæri

• asni, visna, kosningar (sbr. kjósa, kosinn)

Athugið að ritað er stn ef st er að finna í skyldum orðum:

• freistni (sbr. freisting), kostnaður (sbr. kosta), kristni (sbr. kristinn)

17. x, gs, ks

17.1

Lítill munur er oft í framburði á þeim hljóðum og hljóðasamböndum sem rituð eru með bókstafnum x og bókstafasamböndunum gs og ks, eins og til dæmis í þessum orðapörum:

laks (af lak) _ _ lax

seks (af sekur) _ _ sex

vígsla (af vígja) _ _ víxla

Oftast má þó finna skylt orð (eins og lak, sekur og vígja í orðapörunum hér að ofan) sem leiðbeint getur um rithátt en stundum þarf að leita til orðabóka.

17.2 gs ef g í öðrum myndum eða skyldum orðum

Rita skal gs ef g er í öðrum orðmyndum eða skylt orð er með g; til dæmis:

(a) í fjölda eignarfallsmynda með eignarfallsendingunni -s:

• bógs (af bógur), dags (af dagur), flugs (af flug), lags (af lag), lagsmaður, lagsi (af lag), lágs (af lágur), mágs (af mágur), rógs (af rógur), slagsmál (sbr. slagur), vogs (af vogur), fangs (af fang), langs (af langur), rangs (af rangur), vængs (af vængur), þangs (af þang)

(b) í sögnum með -st:

• hyggst (af hyggja), lagst (af leggja), leggst (af leggja), sagst (af segja)

• bægsli (sbr. bógur), flygsa (sbr. flug), hugsa, hugsi (sbr. hugur), lagstur (sbr. lagðist), lægstur (sbr. lágur, lægri), þyngsli (sbr. þungur)

Stundum eru tengsl við orð með g þó alls ekki augljós og þar verður að leita til orðabóka; til dæmis:

• rigs, rigsa (sbr. reigja), slugsa (uppruni óviss)

17.3 ks ef k í öðrum myndum eða skyldum orðum

Rita skal ks ef k er í öðrum orðmyndum eða skylt orð er með k; til dæmis:

(a) í fjölda eignarfallsmynda með eignarfallsendingunni -s:

• fok (af fok), laks (af lak), loks (af lok), malbiks (af malbik), roks (af rok), ryks (af ryk), seks (af sekur), taks (af tak), þaks (af þak)

(b) í sögnum með -st:

• rekst (af reka), tekst (af taka), stökkst (af stökkva)

• akstur (sbr. aka), bakstur (sbr. baka), innlyksa (sbr. lok), loksins (sbr. lok), mokstur (sbr. moka), rakstur (sbr. raka), rekstur (sbr. reka)

(d) í lýsingarorðum með sk:

• írakskur (af Írak), kasakskur (af Kasakstan), srílankskur (af Srí Lanka), úsbekskur (af Úsbekistan)

Ekki er þó ritað ksk á eftir í:

• reykvískur (af Reykjavík), húsvískur (af Húsavík), keflvískur (af Keflavík), afrískur (af Afríka), bandarískur (af Bandaríkin), grískur (af Grikkland), mósambískur (af Mósambík), tadsískur (af Tadsíkistan), krítískur (af krítík), pólitískur (af pólitík)

Stundum eru tengsl við orð með k þó alls ekki augljós og þar verður að leita til orðabóka; til dæmis:

• baksa (sbr. bak), hneyksli, hneykslast (sbr. hnauk), ræksni (uppruni óviss)

17.4 x ef ekki g eða k í stofni eða skyldum orðum

Ritað er x ef ekki er g eða k í stofni eða í skyldum orðum:

• ax, kornax, buxur, exi, fax, fox, foxillur, jaxl, kex, lax, pex, rex, sax, saxa, sex, strax, taxi, taxti, texti, uxi, yxna, vax, vaxa, vöxtur, víxl, æxlast, æxli, æxlun, öxi, öxl

Athugið einnig mannanöfnin Alex, Alexía, Alexander, Alexandra, Alexandría, Alexíus, Axel og Felix.

18. Einn eða fleiri samhljóðar

18.1 Upprunasjónarmiðið

Íslensk stafsetning byggist að miklu leyti á upprunasjónarmiðum. Í því felst að yfirleitt er valinn ritháttur sem endurspeglar uppruna og skyldleika orða fremur en að leitað sé einföldustu samsvörunar milli bókstafa og nútímaframburðar.

Þannig er að jafnaði tekið mið af stofni orðs (til dæmis grimmd með tveimur m-um af því að orðið er leitt af lýsingarorðinu grimmur) (sjá § 18.2–§ 18.3), ritað er y, ý og ey í samræmi við uppruna og fornan framburð (til dæmis þynnri með y með hliðsjón af orðinu þunnur) (sjá § 6), gerður greinarmunur á n og nn í greini og endingum orða (til dæmis fyndinn í kk. en fyndin í kvk.) (sjá § 12) og ritað fl, fn; ll; nn; rl, rn þótt hljóðavíxl eða önnur breyting hafi orðið í framburði (til dæmis eflt, nefnd, allur, beinn, árla, spyrnti) (sjá § 7, § 12 og § 20) o.s.frv.

18.2 Stofn orða (stofnreglan)

Ritmynd stofns veitir yfirleitt leiðsögn um ritun í öllum beygingarmyndum þess þótt hann heyrist ekki alltaf í framburði. Þetta kallast stofnreglan. Stofn er sá hluti orðs sem er sameiginlegur öllum beygingarmyndum þess. Stundum þarf að leita til skyldra orða ef stofn veitir ekki nægilega skýr svör um ritun orðs.

• annarra (sbr. annar), bágur (sbr. bágs), bogi (sbr. boga), bólgna (sbr. bólginn), efndi (sbr. efna), franskt (sbr. franskur), gegndi (sbr. gegna), harðna (sbr. harður), hegndi (sbr. hegna), horfnir (sbr. horfinn), hæstur (sbr. hár), jafnt (sbr. jafn), legi (sbr. lögur), leigja (sbr. leigði), lægstur (sbr. lágur), lögin (sbr. lög), margt (sbr. margur), nokkurri (sbr. nokkur), ragt (sbr. ragur), rakt (sbr. rakur), stærstur (sbr. stór), tefldi (sbr. tefla), tiginn (sbr. tign), vatns (sbr. vatn), vígsla (sbr. vígður)

18.3 Einfaldur eða tvöfaldur samhljóði

Til þess að vita hvort rita skuli einfaldan eða tvöfaldan samhljóða er nauðsynlegt að finna stofn orðsins.

• illska (sbr. illur), hryggði (sbr. hryggja), hollt (sbr. hollur), holt (sbr. holur), grennri (sbr. grannur), grynnka (sbr. grunnur), gapti (sbr. gapa), drottning (sbr. drottinn), drukkna (sbr. drukkinn, drekkja), fjölkynngi (sbr. kunna), kettlingur (sbr. köttur), klukkna (sbr. klukka), kynnti (sbr. kynna), kynti (sbr. kynda), minnka (sbr. minni), slokkna (sbr. slökkva), þurrka (sbr. þerra)

Athuga þarf sérstaklega þrjá eins samhljóða á mörkum samsettra orða.

• alllítill, krosssaumur, sannnefndur, stássstofa, þátttaka

Athuga þarf rithátt eftirfarandi orða:

• fyrr, kyrr, þurr, verr (verr og miður)

• fram, um, en (þó enn í merkingunni enn þá)

19. Brottfall í framburði

19.1

Við orðmyndun og beygingu orða geta þrír eða fleiri samhljóðar lent samhliða inni í orði eða í enda orðs. Við slíkar aðstæður eru brottföll algeng í framburði. Jafnan er ritað eftir uppruna og því gildir að hafa í huga stofn þess orðs sem rita skal en ekki aðeins viðkomandi orðmynd. Stundum þarf einnig að leita skyldra orða. Nokkrar undantekningar eru frá þessari reglu um ritun eftir uppruna sem læra þarf sérstaklega (sjá § 19.5).

Stök samhljóð geta einnig verið ógreinileg, sjá einkum um f eða v í § 7, g í § 8 og j í § 10 og algengt er að framburður endurspegli ekki rithátt tveggja samhljóða. Mörg slík dæmi eru til umfjöllunar í köflum § 7–§ 13.

19.2 Í ýmsum orðum eru þrjú eða fleiri samhljóð í stofni án þess að það heyrist skýrt í framburði

Hér er bæði um samsett og ósamsett orð að ræða. Leita þarf skyldra orða.

• bernska (sbr. barn), eyðsla (sbr. eyða), fyrndur (sbr. forn), girnd (sbr. girnast), holdgast (sbr. hold), hvelfdur (sbr. hvelfing, hvolfa), hvilft (sbr. hvelfa, hvolfa), skelfdur (sbr. skjálfa), smyrsl (sbr. smyrja), tylft (sbr. tólf), varsla (sbr. vörður), vernd (sbr. verja), (yfir)breiðsla (sbr. breiða), þyngsli (sbr. þungur), ærsl (sbr. ærast)

• borðtennis, harðtrúlofaður, jarðtengdur, verðleggja, verðlag

Oft er erfitt að finna skyld orð. Þá þarf að leita til orðabóka: álft, högld/hagldir, yrðlingur.

19.3 Samhljóð falla gjarna brott eða verða ógreinileg þegar beygingarending bætir við samhljóða þar sem tveir eða fleiri eru í stofni.

Finna þarf stofn eða skylt orð.

• barns (af barn), fangsins (af fang), fisks (af fiskur), fjærstur (sbr. fjarri, fjær), fornt (af forn), fólks (af fólk), fyrstur (sbr. for-, fyrir), gagnsins (af gagn), gests (af gestur), hálft (af hálfur), hests (af hestur), herpts (af herptur), hundsins (af hundur), hverflar (af hverfill), karls (af karl), kvöldsins (af kvöld), lambs (af lamb), langs (af langur), lempni (sbr. lempinn, lempa), lofts (af loft), lungna (af lunga), lúmskt (af lúmskur), margt (af margur), mjálms (af mjálm), nyrðri, nyrst (sbr. norður), rangs (af rangur), sjálft (af sjálfur), stirðs (af stirður), styrks (af styrkur), styrkts (af styrktur), stærstur (af stór, stærri), svarts (af svartur), svindls (af svindl), sýknra (af sýkn), vatns (af vatn), verðs (af verð), vængsins (af vængur), þangs (af þang)

19.4 Samhljóð falla gjarna brott, verða ógreinileg eða breytast þegar þrír samhljóðar lenda saman í þátíðarmyndum sagna.

Finna þarf stofn:

• bergði (af bergja), birgði (af birgja (sig upp)), byrgði (af byrgja (inni)), dembdi (af demba), efldi, eflt (af efla), ergði (af ergja), fergði (af fergja), fylgdi (af fylgja), fylkti (af fylkja), fyrndi, fyrnd, fyrnt (af fyrna), herpti, herpt (af herpa), hvolfdi (af hvolfa), kembdi, kembt (af kemba), lembdi (af lemba), nefndi, nefnt (af nefna), orðnar (af orðinn, lh. þt. af verða), rigndi (af rigna), skyggndist (af skyggna), spyrnti (af spyrna), styrkti (af styrkja), telgdi (af telgja)

Ath. að ef þátíðarendingin bætir t við ð eða d í stofni er ritað í samræmi við framburð, sjá § 19.5.1.

19.5 Undantekningar frá upprunareglunni varða ritun hljóða á undan t, st, sk og sl

Í nokkrum tilvikum endurspeglar ritun framburð en ekki uppruna.

19.5.1 Ekki er ritað ð og d á undan t, st, sk og sl þrátt fyrir uppruna ef hljóðin heyrast ekki í framburði:

• girti (girð + ti, sbr. girða), hart (harð + t, sbr. harður), synti (synd + ti, sbr. synda), kalt (kald + t, sbr. kaldur), bregst (bregð + st, sbr. bregðast), íslensk (íslend + sk), verslun (verð + sl + un), vont (vond + t, sbr. vondur)

Ef ð heyrist í framburði er það hins vegar ritað:

• áníðsla, hefur dáðst, eyðsla, háðsk, náðst, (hefur) reiðst, syðstur, yfirbreiðsla

Þegar ð + t verður tt í framburði ósamsettra orða er það ritað svo:

• glatt (glað + t, sbr. glaður), breitt (breið + t, sbr. breiður), hljótt (hljóð + t, sbr. hljóður), reitt (reið + t, sbr. reiður), vítt (víð + t, sbr. víður)

19.5.2 Ekki er ritað t á undan st, sk og sl þrátt fyrir uppruna ef t heyrist ekki:

• gast (gat + st), viska (vit + ska), gæsla (gæt + sla)

19.5.3 Ekki er ritað t, st eða tt á undan st:

• hann hefur fest (fest + st), þau hafa kysst (kysst + st), vandinn hefur leyst (leyst + st), þau hafa hist (hittst + st)

19.5.4 Ekki er ritað ksk ef í fer á undan:

• afrískur (sbr. Afríka), húsvískur (sbr. Húsavík), reykvískur (sbr. Reykjavík)

Athuga þarf sérstaklega r og ð í efsta stigi lýsingarorða og atviksorða. Finna þarf stofn eða skylt orð:

• Án ð og r: hæstur (sbr. há), smæstur (sbr. smá), mjóstur (sbr. mjó), skástur (skylt skána)

• Með ð: syðstur (suður)

• Með r: stærstur (sbr. stór), nyrstur (sbr. norður), fyrstur (sbr. for-, fyrir), fjærstur (fjær), verstur (skylt versna)

20. Stafavíxl

20.1

Í framburði geta gl/lg og gn/ng víxlast eða g-hljóðið horfið þannig að erfitt er að átta sig á rithættinum. Það sama gildir um fl/lf og fn þar sem einnig þarf að huga að mismunandi framburði fl og fn, sjá § 8.5 og § 8.6.

20.2 Þátíð veikra sagna

Víxlin verða einkum í þátíð veikra sagna. Ritháttur er þá eins og í nafnhættinum:

	1. KENNIMYND	2. KENNIMYND	3. KENNIMYND	ÞÁ EINNIG
gl	negla	negldi	neglt	negldir, neglduð o.s.frv.
gl	sigla	sigldi	siglt	sigldir, siglduð o.s.frv.
ggl	yggla	yggldi	ygglt	yggldir, ygglduð o.s.frv.
lg	fylgja	fylgdi	fylgt	fylgdir, fylgduð o.s.frv.
lg	velgja	velgdi	velgt	velgdir, velgduð o.s.frv.
lg	telgja	telgdi	telgt	telgdir, telgduð o.s.frv.
gn	egna	egndi	egnt	egndir, egnduð o.s.frv.
gn	gegna	gegndi	gegnt	gegndir, gegnduð o.s.frv.
gn	hegna	hegndi	hegnt	hegndir, hegnduð o.s.frv.
gn	rigna	rigndi	rignt	niðurrigndur
ng	hengja	hengdi	hengt	hengdir, hengduð o.s.frv.
ng	lengja	lengdi	lengt	lengdir, lengduð o.s.frv.
ng	sprengja	sprengdi	sprengt	sprengdir, sprengduð o.s.frv.
fl	efla	efldi	eflt	efldir, eflduð o.s.frv.
fl	tefla	tefldi	teflt	tefldir, teflduð o.s.frv.
lf	hvolfa	hvolfdi	hvolft	hvolfdir, hvolfduð o.s.frv.
lf	skelfa	skelfdi	skelft	skelfdir, skelfduð o.s.frv.
fn	efna	efndi	efnt	efndir, efnduð o.s.frv.
fn	nefna	nefndi	nefnt	nefndir, nefnduð o.s.frv.

Þessi víxl valda því að þátíð sagnanna hegna og hengja hljómar eins í framburði, en þeim er haldið aðgreindum í rithætti:

hegna – (þið) hegnduð

hengja – (þið) hengduð

Það sama gildir um sagnirnar skefla (fjúka í skafla) og skelfa (hræða).

20.3 Stafavíxl í öðrum orðum

Slík víxl finnast einnig í öðrum orðum en sögnum og þarf þá gjarna að leita skyldra orða eða í orðabók:

• fylgdarmaður (sbr. fylgja), gegndarlaus, gegnd (sbr. gegna), gegnt (sbr. gegn, þ.e. á móti), fiskgengd (sbr. ganga), jafnt (sbr. jafn), lítilsigldur (sbr. sigla), lygnt (veður) (sbr. lygn, logn)

Athugið mismunandi rithátt snurða (hnútur, skylt snara) og snuðra (forvitnast). Ritað er snurða hleypur á þráðinn, en forvitið fólk snuðrar.

Athugið að ritað er vg í orðunum frjóvga, frjóvgun (af frjór) og sljóvga, sljóvgaður (af sljór). Hljóðunum er stundum víxlað í framburði eða v heyrist ekki. Framburðurinn vg er hins vegar oftast ritaður fg, sjá § 7.3.5.

21. Komma

Kommur eru settar á milli setninga sem ekki eru tengdar með samtengingum og utan um innskotssetningar sem geyma viðbótarupplýsingar. Þær eru einnig settar á milli orða og liða í upptalningu og til að afmarka ávörp, upphrópanir og viðauka.

21.1 Komma og setningar

21.1.1 Komma er notuð þegar setningar koma hver á eftir annarri í sömu málsgrein án þess að þær séu tengdar með samtengingu. Setningar eru því annaðhvort aðgreindar með kommum eða tengdar með samtengingum.

Sumir fengu ís, aðrir vildu frekar köku.

Sumir fengu ís en aðrir vildu frekar köku.

Rúna vann fyrstu skákina, gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Rúna vann fyrstu skákina og gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Mér leiddist inni, gat ekki fest hugann við neitt, fór út og gekk dálitla stund.

Hafa verður í huga að samtengingar geta lent fremst í málsgrein og ekki á milli þeirra setninga sem þær tengja. Samt sem áður er ekki höfð komma á mótum setninganna.

Þegar veðrið er gott líður mér vel.

Eins og áðan kom fram fellur fundurinn í dag niður.

Innskotssetningar fleyga aðrar setningar (aðal- eða aukasetningar) og þær geta verið afmarkaðar með kommum (sjá § 21.1.2)

Athugið. Ef skýringartengingin að fellur brott er ekki sett komma í hennar stað:

Hann veit að hún kemur. / Hann veit hún kemur.

Athugið. Ef skilyrðistengingin fellur brott er ekki sett komma í hennar stað (þá er sögn í skilyrðissetningu í viðtengingarhætti):

Þeir róa í kvöld ef veðrið skánar. / Þeir róa í kvöld skáni veðrið.

Ef veðrið skánar róa þeir í kvöld. / Skáni veðrið róa þeir í kvöld.

21.1.2 Kommur eru notaðar til að afmarka innskotssetningu tengda með samtengingu ef hún felur í sér viðbótarupplýsingar og hægt er að setja sviga utan um hana eða taka hana út án þess að merking aðalsetningarinnar glatist.

Þetta hús, sem var byggt 1920, er elsta húsið við götuna. (= Þetta hús er elsta húsið við götuna. Það var byggt 1920. – Þetta innskot er með viðbótarupplýsingum.)

Gunnar, sem hafði verið leigubílstjóri í þrjátíu ár, lét ekki sitt eftir liggja. (= Gunnar lét ekki sitt eftir liggja. Hann hafði verið leigubílstjóri í þrjátíu ár. – Þetta innskot er með viðbótarupplýsingum.)

Árið 1939, þegar 21 ár var liðið frá lokum fyrri heimsstyrjaldar, hófst seinni heimsstyrjöldin. (= Árið 1939 hófst seinni heimsstyrjöldin. Þá var liðið 21 ár frá lokum fyrri heimsstyrjaldar. – Þetta innskot er með viðbótarupplýsingum.)

Gömlu hjónunum, sem höfðu búið í húsinu í áratugi, féll þungt að þurfa að flytjast á brott. (= Gömlu hjónunum féll þungt að þurfa að flytjast á brott. Þau höfðu búið í húsinu í áratugi. – Þetta innskot er með viðbótarupplýsingum.)

Ekki skal afmarka með kommum innskotssetningu tengda með samtengingu ef hún er ómissandi hluti af merkingu aðalsetningarinnar, afmarkar hana nánar og ekki er hægt að setja sviga utan um hana.

Sá sem fæst við erfitt verkefni verður að leggja hart að sér.

Nemandi sem stundar námið vel mun ná góðum árangri.

Það sem birtist á skjánum er ólæsilegt.

Strákurinn sem braut gluggann hljóp í burtu.

Nokkrir sem ég þekki ætla til Akureyrar í sumar.

Í þeim samdrætti sem nú gengur yfir er fráleitt að auka launakostnað fyrirtækjanna.

Lagt er til að útgerðir þeirra báta sem nú stunda veiðar með krókaleyfi geti fengið aflahlutdeild í einstökum tegundum.

Sérfræðingar á ýmsum sviðum er tengjast opinberum innkaupum kynntu nýjungar á fjölsóttri innkauparáðstefnu.

Alltaf þegar veðrið er gott sit ég úti í garði.

Ýmsir sem hér búa eru óánægðir.

Enginn þeirra sem kusu studdu formanninn í kjörinu.

Hvenær sem er hentar mér.

Sama málsgrein getur haft ólíka merkingu eftir því hvort innskotssetning hefur að geyma viðbótarupplýsingar sem setja má sviga um, eins og í (a), eða er nauðsynleg fyrir merkingu aðalsetningarinnar, eins og í (b):

(a) Þingmenn kjördæmisins,sem fengu boðsmiða, komu á sýninguna. = Þingmenn kjördæmisins komu á sýninguna en þeir fengu (allir) boðsmiða. – Þetta innskot er með viðbótarupplýsingum.

(b) Þingmenn kjördæmisins sem fengu boðsmiða komu á sýninguna. = Þeir þingmenn kjördæmisins sem fengu boðsmiða komu á sýninguna (en ekki allir þingmenn kjördæmisins fengu boðsmiða). – Þessi innskotssetning tilgreinir þá þingmenn sem komu á sýninguna og er nauðsynleg til að merking aðalsetningarinnar komist til skila.

Athugið. Gæta skal þess að bæði er komma á undan og eftir innskotssetningu sem afmörkuð er með kommum.

Kommur afmarka ekki heilar setningar sem koma hver á eftir annarri í sömu málsgrein og eru tengdar með samtengingum (sjá § 21.1.1).

Alexander kemur þegar hann hefur lokið við tölvuleikinn sem hann keypti í gær.

Hér er komin nútímaleg vara sem höfðar sterkt til ungs fólks sem keppir við tímann.

Oftast vakna ég á morgnana þegar vekjaraklukkan hringir og fer strax í sturtu.

21.1.3 Heimilt er að setja kommu milli setninga ef nauðsynlegt er til að koma í veg fyrir misskilning þótt það sé ekki í samræmi við fyrrgreindar reglur.

Hún mælti svo, að enginn hafði heyrt snjallari ræðu.

Páll fór inn, í sömu mund og fór að rigna.

Heimilt er að setja kommu til að auðkenna hlé í lestri þótt það sé ekki í samræmi við fyrrgreindar reglur, sérstaklega í löngum málsgreinum.

Ég settist að í bæjarfélaginu fyrir 17 árum og hef ætíð unað hag mínum vel þar innan um fjölskrúðugt mannlíf, en síðustu misseri hefur það dálítið breyst.

21.2 Önnur notkun kommu

21.2.1 Komma afmarkar innskot og viðauka til nánari skýringar sem ekki eru fullgildar setningar með umsögn. Um innskotssetningar sjá § 21.1.2.

Kórstjórinn okkar, hann Egill, var veikur í gær.

Nokkrir starfsmenn, til dæmis Alexandra og Steinþór, ætla til útlanda í sumar.

Hann sagði, auðvitað í hugsunarleysi, ýmislegt móðgandi.

Þær eru farnar heim, stúlkurnar.

Réttu mér bolla, þennan hvíta.

Hann hljóp út, sárreiður og æstur.

Sixpensari, derhúfa með mjúkum kolli

Loksins komumst við heim, ánægð með daginn.

Þarna voru margir, meðal annars frændfólk mitt.

Ég ætla að koma fljótt aftur, á morgun eða hinn daginn.

Börnin voru mjög veik, einkum eldri krakkarnir.

21.2.2 Komma er höfð í upptalningu nema þar sem notaðar eru samtengingar.

Sigrún, Jón, Aron og Emilía eru systkin.

Á morgun er landafræði, enska, stærðfræði og danska.

Í veislunni voru sniglar í forrétt, nautakjöt í aðalrétt og ís í eftirrétt.

Á morgun er landafræði og enska og stærðfræði og danska.

21.2.3 Komma er höfð þegar orð eru endurtekin.

Þetta er langtum, langtum skemmtilegra.

Já, já.

21.2.4 Komma er höfð til að afmarka ávörp og upphrópanir.

Sæl, Anna, og til hamingju með afmælið.

Fundarstjóri, má ég bera fram athugasemd?

Hvað var það, minn kæri, sem þú vildir okkur segja, þú frægi skrýtni Sölvi Helgason?

Nei, það kemur ekki til greina.

Ó, farðu þér nú ekki að voða.

21.2.5 Komma er sett til að afmarka beina ræðu en ef beinni ræðu lýkur með upphrópunarmerki eða spurningarmerki er kommunni sleppt.

„Þetta skil ég vel,“ sagði Anna.

„Nú er tíminn,“ sagði hann, „til að skipta um rafhlöðu.“

„Þetta er ömurlegt!“ hrópaði Anna.

„Eruð þið búin að skipta um rafhlöðu?“ spurði hann.

21.2.6 Kommur afmarka ekki starfsheiti, titla og frændsemisorð ef þau eru aðeins tvö orð (aðalorð og einkunn) en hins vegar ef þau eru þrjú eða fleiri.

Jóna Árnadóttir formaður mælti fyrir tillögunni.

Jói frændi okkar kom í veisluna.

Agnes M. Sigurðardóttir biskup Íslands vígði kirkjuna.

Jónas Hallgrímsson, skáld og náttúrufræðingur.

Rósa Jónsdóttir, forstjóri Sjúkrahússins á Akureyri, var í leyfi í fyrra.

21.2.7 Kommur eru valfrjálsar milli tveggja lýsingarorða eða lýsingarhátta ef þau vísa bæði til orðsins sem þau standa með (hægt að setja og í staðinn fyrir kommu).

Þarna var gömul góð kona.

Þarna var gömul, góð kona.

Ef lýsingarorð eða lýsingarháttur myndar heild með orði sem það stendur með þá er ekki höfð komma ef á undan fer annað lýsingarorð eða lýsingarháttur.

Þetta er góð gerilsneydd mjólk.

Hann keypti íslensk ríkistryggð skuldabréf.

21.2.8 Kommur eru notaðar við ritun tugabrota og til að aðgreina aðal- og undirmyntir í fjárhæðum.

Einn deilt með fjórum er 0,25.

Pí er u.þ.b. 3,14.

Kílóið er á 29,95 kr.

Heyrnartólin kostuðu 70,50 evrur.

22. Punktur

22.1

Punktur er settur á eftir málsgreinum og ígildum þeirra nema þar komi fyrir önnur greinarmerki. Einfalt bil er á eftir punkti í lok málsgreinar.

Punktur í lok málsgreinar:

Réttu mér bollann.

Jón hafði ekki hugmynd um hvort hún hefði komið.

Fór í vinnuna. Ekkert sérstakt gerðist. Helgi hringdi eftir kvöldmat.

Önnur greinarmerki í lok málsgreinar:

Gengur þú alltaf í vinnuna?

Réttu mér bollann!

Jón hafði ekki hugmynd …

22.2

Punktur er settur á eftir raðtölustaf nema við skástrik.

Guðrún er í 2. bekk.

Á 16. blaðsíðu hefst 3. kafli.

Ætli Kristján X. og Hinrik VIII. hafi verið skyldir?

5/6 (fimm sjöttu eða fimmti sjötti)

22.3

Þegar málsgrein endar á skammstöfun eða raðtölu á ekki að bæta við öðrum punkti.

Hann greiddi henni 100 kr.

Þetta gerðist einhvern tíma í febrúar, líklega 22.

Elísabet var dóttir Hinriks VIII.

Á undan öðrum greinarmerkjum helst hins vegar punktur sem tilheyrir skammstöfunum og raðtölum.

Hún keypti mat fyrir 500 kr.: mjólk og jógúrt.

Hún fékk 500 kr.; peningurinn fór í mat.

Var Elísabet I. dóttir Hinriks VIII.?

22.4

Notaður er punktur til að greina að þúsund í tölum (þó aldrei í ártölum) og mánaðardag, mánuð og ár í dagsetningu.

14.000 manns rituðu nafn sitt á undirskriftalistann.

Íbúar Danmerkur eru fleiri en fimm milljónir (5.707.231 árið 2016).

Sólin er að meðaltali 149.500.000 km frá jörðu.

14.12.2017

22.5

Punktur er einnig notaður til að tákna tíma.

Kl. 2.45

Einnig er hægt að nota tvípunkt til að tákna tíma (sjá § 29.5).

22.6

Punktar eru að jafnaði notaðir í skammstöfunum og punktur í þeim táknar að orð sé stytt. Meginreglan er sú að nota einn punkt fyrir hvert skammstafað orð. Ekki er bil á eftir orði í skammstöfun nema milli tveggja skammstafana sem hvor um sig er sjálfstæð eining.

ehf. (einkahlutafélag)

nk. (næstkomandi)

t.d. (til dæmis)

o.s.frv. (og svo framvegis)

cand.med.

ma.kr. (milljarðar króna)

próf. dr.

Athugið. Í sumum tegundum skammstafana er ekki notaður punktur:

Ekki er notaður punktur í skammstöfun samsett orðs ef síðari eða síðasti hluti þess er ekki skammstafaður.

Rvík

Khöfn

Ekki er hafður punktur í skammstöfunum sem eru ritaðar með upphafsstöfum.

ÍR (Íþróttafélag Reykjavíkur)

BHM (Bandalag háskólamanna)

Ýmsar alþjóðlegar skammstafanir í metrakerfinu, heiti frumefna og mælieininga eru ritaðar án punkts.

kg (kíló)

Na (natríum)

V (volt)

23. Semikomma

23.1

Semikommu má setja milli málsgreina í stað punkts ef þær eru merkingarlega nátengdar en einkum ef síðari málsgreinin táknar afleiðingu hinnar fyrri eða andstæðu hennar. Semikomma táknar meiri skil í málsgrein en komma en minni en punktur.

Það hefur verið mikið ónæði hérna í dag; mér hefur því ekki tekist að ljúka verkefninu.

Jón varð fyrir aðkasti margra; samt lagði hann engum illt til.

Margir réttu honum hjálparhönd; þó kom allt fyrir ekki.

23.2

Semikommu má nota í upptalningu til að afmarka þá liði sem helst eiga saman.

Verslunin selur ýmiss konar vörur: pappír, ritföng; sígarettur, vindla, neftóbak; sápur, ilmvötn og aðra hreinlætisvöru.

Hiti sjúklingsins var 39,6; 38,7; 37,9; 36,9.

Athugið. Tvípunktur en ekki semikomma er settur á undan upptalningu með formlegum inngangsorðum (sjá § 29.3).

24. Skástrik

24.1

Skástrik má meðal annars nota í almennum brotum, sem deilingarmerki (deilingarskástrik), í táknun hraðaeininga og ýmissa annarra mælieininga, í númerum laga og þess háttar og til að tákna tvo eða fleiri mismunandi möguleika í texta.

Tillagan var samþykkt með 3/4 atkvæða.

25//5 = 5.

Ljóshraði er u.þ.b. 300.000 km/sek.

Höfð var hliðsjón af lögum nr. 2/1990 og auglýsingu nr. 132/1974.

Kæli-/hitabrúsi er til sölu í versluninni.

Þetta er já/nei-spurning.

Þér/ykkur er hér með boðið til veislu á laugardaginn kl. 20.

Í kössunum eru 20/50/100/500 einingar eftir atvikum.

24.2

Yfirleitt er hvorki haft bil á undan né eftir skástriki en bæði haft bil á undan og eftir því ef öðrum hvorum megin er orðasamband.

1/2

og/eða

London / New York

25. Spurningarmerki

25.1

Spurningarmerki er sett á eftir málsgrein (málsgreinarígildi) sem felur í sér beina spurningu. Ef tvær eða fleiri spurningar koma í röð má aðgreina þær með kommu eða samtengingu og setja spurningarmerki í lokin.

Hvað er í matinn?

„Hvenær kemur þú heim?“ spurði Jón.

Hvað?

Hvert ferðu, hvers vegna og hvenær kemurðu aftur?

Er það í fyrramálið sem hún fer eða á sunnudaginn?

25.2

Hafa ber í huga mun á beinum og óbeinum spurningum. Ekki er spurningarmerki á eftir óbeinni spurningu.

Hann spurði: „Hvar er skjalið?“ (bein spurning)

Hann spurði hvar skjalið væri. (óbein spurning)

26. Strik og bönd

26.1

Bandstrik er notað í margs konar tilvikum.

26.1.1 Bandstrik er notað í samsettum og afleiddum orðum þar sem fyrri liðir eru tölur, tákn eða bókstafir eða skammstafanir.

13-menningarnir, F-15-þota, x-ás, n-ta veldi

BA-nemi, AA-fundur

26.1.2 Til að auðkenna óaðlöguð erlend orð í samsetningum frá íslenskum orðhluta.

chihuahua-hundur, downs-heilkenni, New York-ríki

26.1.3 Á milli orðliða í örnefnum og fleiri heitum þar sem síðari liður er sérnafn.

Norður-Íshaf, Víga-Glúmur

26.1.4 Í ýmsum lýsingarorðum sem eru samsett úr tveimur eða fleiri samtengdum en sjálfstæðum stofnum.

grísk-rómverskur

26.1.5 Bandstrik er stundum notað ef það horfir til skýrleika eða til að aðgreina orðliði í samsetningum sem annars féllu saman og yrðu torkennilegir. Einnig til að auðkenna andstæðu. Þar er einnig hægt að nota skástrik (sjá § 24.1).

no-leikur, eða-merki, sísegul-hverfijárnsmælitæki

já-nei-spurning

26.1.6 Í laustengdum og oft óformlegum setningarliðasamsetningum.

munn við munn-aðferð

26.1.7 Til að afmarka beygingarendingu beygðs bókstafs eða tákns.

brottfall t-s

26.1.8 Í stað orðliða sem hafa verið teknir út til að komast hjá endurtekningu.

ís- og sælgætiskaup

Hitt meginhlutverk bandstriks er að auðkenna þegar orðum er skipt milli lína (sjá § 33). Það kallast þá skiptistrik.

26.2

Millistrik er meðal annars notað með tölum og til að tákna talnabil en einnig í öðrum tilvikum.

26.2.1 Tengir saman tölur eða töluorð í ýmiss konar talnabilum og ártölum og stundum önnur orð. Hvorki er bil á undan né eftir slíku striki.

13–15

18.–21. ágúst

15. mars–14. apríl

(1555–eftir 1643)

mars 2013–janúar 2014

Hún verður tvo–þrjá mánuði í burtu.

Flugleiðin Reykjavík–Egilsstaðir

–5 frost

26.2.2 Til að tákna frádrátt, í samsettum heitum stofnana og fyrirtækja, fyrirsögnum og til að afmarka liði í lista.

23 – 15 = 8

Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn

Hveragerði – vin skáldanna

26.2.3 Í stað hefðbundinna þankastrika og nefnast þá stutt þankastrik (sjá § 26.3).

Á Íslandi – og hvergi nema á Íslandi – er þetta náttúrufyrirbæri að finna.

Mér líkaði vel við hann – oftast.

26.3

Þankastrik afmarka ýmis innskot eða viðauka. Stíll og merking ræður því í hverju tilviki hvort valin eru strik fremur en kommur eða svigar.

Á Íslandi — og hvergi nema á Íslandi — er þetta náttúrufyrirbæri að finna.

Mér líkaði vel við hann — oftast.

27. Svigar og hornklofar

27.1

Sviga má setja utan um innskot sem sett eru til skýringar.

Árið eftir (1928) fluttist Guðrún suður.

Skip sem flytja eldfim efni skulu á daginn hafa uppi rautt flagg (merkjatákn B) á framsiglu.

Svigar eru settir utan um valfrjálsa stafi.

Veistu hvort mannsnafnið Auðun(n) var algengt fyrr á öldum?

Hve ánægð(ur) ertu með þjónustu fyrirtækisins?

27.2

Hornklofar eru settir utan um það sem skotið er inn í orðrétta tilvitnun.

Hann sagði: „Ég óska kennaranum [þ.e. Halldóru] alls hins besta.“

Hægt er að setja hornklofa utan um úrfellingarpunkta, sérstaklega í orðréttum tilvitnunum (sjá § 31.2).

Í Egils sögu segir: „Ver þú vel við,“ segir Egill, „þótt eg bakist við eldinn […]“.

28. Tilvitnunarmerki (gæsalappir)

28.1 Tilvitnunarmerki

Tilvitnunarmerki eru notuð til að afmarka beina ræðu í frásögn, orðréttar tilvitnanir, einstök orð og orðasambönd (meðal annars til að gefa í skyn háð eða að málnotkunin sé ekki heppileg eða fullgild). Íslensk tilvitnunarmerki eru „svona“.

„Bara að ég hefði aldrei tekið lykilinn,“ hugsaði Pétur.

Afi sagði: „Hertu þig nú, strákur.“

Fyrirtækið fékk sérstaka viðurkenningu fyrir „lofsvert framtak í umhverfismálum“.

Hann sagði „strax“ en átti við „eftir klukkutíma“.

Þessi „trausti vinur“ sveik mig illilega.

Mér hefur aldrei fundist hann sérlega „sympatískur“.

Ef bein ræða hefst eða endar á annarri beinni ræðu sem skotið er inn í hana skal ljúka hvorri þeirra með sínum tilvitnunarmerkjum. Þannig geta tvöföld tilvitnunarmerki verið í röð í lok setningar og er þá ekkert bil á milli þeirra.

Ásgeir mælti: „Afi sagði: „Hertu þig nú, strákur“ þegar hann vildi hvetja mig.“

Ásgeir mælti: „Afi sagði við mig: „Hertu þig nú.““

28.2 Einföld tilvitnunarmerki

Einföld tilvitnunarmerki eru höfð utan um merkingu orða eða orðasambanda. Þau eru ‘ ’ eða ‚ ‘.

Orðið fákur merkir ‘hestur’.

Orðið fákur merkir ‚hestur‘.

29. Tvípunktur

29.1

Tvípunktur er settur á undan beinni ræðu eða beinni tilvitnun ef á undan fara inngangsorð.

Alexander hugsaði sig um stundarkorn og sagði svo: „Jú, þetta er rétt hjá þér.“

Í ritgerðinni stendur: „Bústaðurinn er frá 12. öld.“

29.2

Tvípunktur er settur á undan skýringu á eftir setningu sem væri málfræðilega sjálfstæð málsgrein þótt skýringunni væri sleppt. Tvípunkturinn tengir, sama merking og hugsun heldur áfram.

Loks var þetta ákveðið: Óskað verður eftir nauðasamningum hið fyrsta.

29.3

Tvípunktur er settur á undan upptalningu á eftir formlegum inngangsorðum.

Þetta vantar: hamar, nagla og skrúfur.

Meginviðfangsefni okkar eru: viðhald og endurbætur, styrking innviða og framtíðarsýn.

29.4

Notaður er upphafsstafur á eftir tvípunkti ef um er að ræða fullkomna, sjálfstæða málsgrein eða sérnafn.

Loks var þetta ákveðið: Óskað verður eftir nauðasamningum hið fyrsta.

Hún fór til þriggja landa: Noregs, Ítalíu og Frakklands.

Annars er ritaður lítill stafur (sjá einnig § 29.3).

Hann er seinheppinn eins og fyrri daginn: missir af flugvélinni og tefst í þrjá daga.

Hún festi kaup á þrenns konar ávöxtum: eplum, appelsínum og perum.

29.5

Tvípunkt má einnig nota til að tákna birta tíma, úrslit o.fl.

Kl. 2:45

Leikurinn fór 84:78

Einnig er hægt að nota punkt til að tákna tíma (sjá § 22.5).

30. Upphrópunarmerki

30.1

Upphrópunarmerki má setja á eftir einstökum orðum eða málsgreinum sem fela í sér upphrópun sem á að koma til skila fögnuði, skipun, kveðju, fyrirlitningu, háði, undrun og fleira.

Þvílík heppni!

Upp með hendur!

Góðir áheyrendur!

Svei!

Hún borðaði tómatsósu (!) með grásleppunni.

30.2

Yfirleitt er betra að láta spurningar sem eru í raun upphrópanir enda á upphrópunarmerki en spurningarmerki. Ekki er mælt með því að láta setningu enda bæði á upphrópunarmerki og spurningarmerki:

Hvernig gátuð þið gert þetta!

31. Úrfellingarmerki, úrfellingarpunktar

31.1

Úrfellingarmerki (’) sýnir annaðhvort að felldur hafi verið brott stafur eða stafir eða að fella eigi niður í framburði stafi sem ritaðir eru.

Það átt’ ekki við ’ann að rjúfa sín heit.

Ólafur fæddist ’87.

’68-kynslóðin vildi láta til sín taka.

Horn skella’ á nösum og hnútur fljúga’ um borð.

31.2

Úrfellingarpunktar, sem eru sjálfstætt tákn (…), eru notaðir til þess að sýna að texti hafi verið felldur brott eða til að tákna hik, eitthvað sem er ólokið, óljóst eða gefið í skyn. Á undan úrfellingarpunktum er stafbil ef næst fyrir framan þá kemur heilt orð. Stafbil er ekki haft aftan við úrfellingarpunkta ef önnur greinarmerki fara á eftir þeim.

Margir … lögðu sitt af mörkum.

Ævintýri enda oft á formúlubundinn hátt: Köttur úti í mýri …

Áttu við …, sagði pabbi og svo þagnaði hann líka.

Er hann nokkuð …?

Egill bað matseljuna verða vel við „… þótt eg bakist við eldinn og mýkjumst vér við um rúmin“.

Í Egils sögu segir: „Ver þú vel við,“ segir Egill, „þótt eg bakist við eldinn …“.

Ef felldur er niður hluti orðs er ekkert bil haft á undan úrfellingarpunktum.

Hver í andsk… var þetta eiginlega?

Fyrst varð ég að sópa og mjó… nei, gefa hænsnunum.

Hægt er að afmarka úrfellingarpunkta enn betur með því að hafa hornklofa utan um þá (sjá § 27.2). Þetta er sérstaklega gert í beinum tilvitnunum sem eru styttar.

Ævintýri enda oft á formúlubundinn hátt: Köttur úti í mýri […]

Í Egils sögu segir: „Ver þú vel við,“ segir Egill, „þótt eg bakist við eldinn […]“.

32. Afstaða tilvitnunarmerkja og sviga til annarra greinarmerkja

32.1

Punktar, kommur, spurningarmerki og upphrópunarmerki eru sett á undan seinna tilvitnunarmerki ef þau auðkenna heila málsgrein eða tilsvarandi.

Guðmundur sagði: „Börnin eiga að koma heim.“

„Ég held,“ sagði hún, „að þetta geti gengið.“

„Hver er þetta?“

„Hvað þá!“

Punktar, kommur, spurningarmerki og upphrópunarmerki eru sett á eftir seinna tilvitnunarmerki ef þau auðkenna aðeins hluta málsgreinarinnar.

Hann sagði „strax“ en átti við „eftir klukkutíma“.

Eftir þetta „féll hann niður örendur og er þar með úr sögunni“.

32.2

Punktar, spurningarmerki og upphrópunarmerki eru sett á undan seinni sviga (þ.e. innan sviga) ef svigarnir afmarka heila málsgrein eða tilsvarandi. Einnig geta spurningarmerki og upphrópunarmerki komið innan sviga ef þau eiga aðeins við það sem er í svigunum en ekki alla málsgreinina.

Þá reis deila milli bænda og sjómanna. (Verkamenn tóku ekki afstöðu.)

Þá reis deila milli bænda og sjómanna. (Hver var afstaða verkamanna?)

Þá reis deila milli búenda (svo!) og sjómanna.

Punktar (kommur, spurningarmerki og upphrópunarmerki) eru sett á eftir seinni sviga (þ.e. utan sviga) ef svigarnir afmarka aðeins hluta málsgreinarinnar.

Hún sagðist ætla að koma fljótt aftur (í maí eða júní).

32.3

Semikommur eru hafðar aftan við gæsalappir og sviga.

Hann sagði: „Ég tók ekki veskið“; enginn trúði honum.

Þingmaðurinn fór þá með gamanvísur (ekki í fyrsta sinn); hló þá þingheimur.

33. Orðskipting

33.1 Samsett orð

Best fer á því að skipta samsettum orðum og forskeyttum um samskeyti (stofnamót) og fleirsamsettum um aðalsamskeyti. Verði því ekki við komið má skipta orði um aukasamskeyti eða skipta síðasta orðhlutanum eins og um ósamsett orð væri að ræða.

borð-dúkar

for-maður

gatna-mót

dýraverndunar-hópur

vegavinnu-skúr

dýra-verndunarhópur

vega-vinnuskúr

dýraverndunarhóp-ur

borðdúk-ar

Sama gildir um viðskeytt orð ef viðskeytið er í málvitundinni sjálfstæð heild og tökuorð, lengri en tvö atkvæði, sem túlkuð eru sem samsett orð (sýndarsamsetningar).

sann-leikur

list-rænn

strák-lingur

abba-dís

krókó-díll

pre-dika

víta-mín

33.2 Ósamsett orð

Skipta skal ósamsettum orðum þannig að síðari hluti hefjist á sérhljóði endingar, greinis eða viðskeytis.

hundarn-ir

vænst-ur

manns-ins

skip-un

Síðari hlutinn má þó ekki vera aðeins einn stafur (ekki: karf-a). Fyrri hluti orðskiptingar getur hins vegar verið aðeins einn stafur, til dæmis á-stríða, í-hlut-un, ó-lán.